NKGB

Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (NKGB ZSRR) - radziecka instytucja policji politycznej (skupiająca w sobie także pracę kontrwywiadu) i wywiadu zagranicznego, istniejąca od lutego do lipca 1941 roku, oraz od kwietnia 1943 do marca 1946 roku, następnie przekształcona w Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego MGB.

Reorganizacja z lutego 1941 roku

W lutym 1941 roku na polecenie Józefa Stalina wywiad zagraniczny (INO) i służby bezpieczeństwa (dotychczasowy Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego - GUGB), zostały wyłączone z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD i stały się niezależnym Ludowym Komisariatem Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (NKGB ZSRR), na czele którego stanął Wsiewołod Mierkułow. (Oddział zagraniczny został przemianowany w I Zarząd NKGB) NKWD pozostało pod zwierzchnictwem Ławrientija Berii i zasadniczo zajmowało się wewnętrznymi sprawami policyjnymi i projektami budowlanymi na dużą skalę.

Reorganizacja z lipca 1941 roku

Do stanu poprzedniego powrócono już w lipcu tego samego roku (1941), po wybuchu wojny z Niemcami. NKGB włączono na powrót do NKWD, jako jeden z głównych zarządów tej instytucji - GUGB.

Powody reorganizacji

Amerykański analityk wywiadu, John Dziak, pisze w swej książce - Chekisty: A History of KGB (1988) między innymi:

Tych szczególnych zmian organizacyjnych nigdy w pełni nie wyjaśniono, ale być może miały one coś wspólnego z wchłonięciem przez ZSRR podbitych krajów i narodów - Estonii, Litwy, Łotwy, części Polski i oderwaniem od Rumunii Besarabii i północnej Bukowiny. Liczba aresztowań, deportacji, egzekucji i łagrów zwiększyła się, a to wymagało zreorganizowanych i zwiększonych sił bezpieczeństwa.
(....) Szok spowodowany agresją i szybkimi postępami Wehrmachtu doprowadził w lipcu 1941 roku do fuzji i oba organy znowu połączyły się jako NKWD pod kierownictwem Berii.
(....)Zwycięstwa pod Stalingradem stworzyły perspektywę odzyskania wojennych strat, stąd ponowny rozdział, jak ten z 1941 roku (NKWD - NKGB)

Reorganizacja z marca 1943 roku

Struktury ogranizacyjne nadane służbom bezpieczeństwa i wywiadu zagranicznego w marcu 1943 roku (między innymi ponownie zlikwidowano "GUGB" i utworzono odrębny Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego NKGB, na czele którego stanął ponownie Wsiewołod Mierkułow), utrzymały się przez 3 następne lata, czyli do 1946 roku.

Reorganizacja z 1946 roku

W 1946 roku Komisariaty Ludowe przekształcono w Ministerstwa. Po przekształceniu w 1946 komisariatów w ministerstwa istniały niezależnie: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo Wnutriennych Dieł – MVD) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Bezopastnosti – MGB).