Wilno (
lit. Vilnius) -
stolica Litwy położona nad rzeką Wilją.
- Powierzchnia: 263 km2
- liczba ludności: 541,6 tys. mieszkańców (1.1.2003)
- położenie geograficzne: 25°10'00" szerokości geograficznej północnej 54°40'00" długości geograficznej wschodniej
Wilno dzieli się na dwie części: Stare Miasto (XIV-
XVIII wiek) i Nowe Miasto (XIX-XX wiek). Starówka w Wilnie zajmuje około 225 hektarów i w 1994 roku została wpisana na
listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Ludność polska wg oficjalnych danych z 2001 roku stanowi w Wilnie ok. 18,7% (w 1938 roku - około 65%).
Litwini stanowią w Wilnie ok. 57,8%,
Rosjanie - ok. 14%.
Historia
Osada powstała prawdopodobnie już w V wieku. Pierwsze wzmianki o
mieście pochodzą z 1323. Wtedy
Giedymin wzniósł
zamek (zwany
Wysokim) na Górze Zamkowej. W 1387
Władysław Jagiełło nadał miastu
prawa magdeburskie. Wilno rozwijało się dynamicznie, powstawały liczne cechy rzemieślnicze. Wybudowano trzy zamki: Wysoki, Niski i Krzywy. W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne z dziewięcioma bramami i trzema basztami, które zburzono na przełomie
XVIII i XIX wieku z wyjątkiem Bramy Miednickiej zwanej też
Ostrą Bramą (
lit. Aušros Vartai). Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstała wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy (Jan Cini, Jan Maria Padovano). Wilno stało się miastem wielu narodowości (Polacy, Litwini,
Białorusini,
Ormianie,
Niemcy). W 1578
Stefan Batory założył akademię prowadzoną przez
jezuitów, czyli
Uniwersytet Wileński. Duże zniszczenia miastu przyniosła okupacja
moskiewska trwająca sześć lat do roku 1660. Kolejnym ciosem była
III wojna północna. W 1795 miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni. Podczas
wojen napoleońskich również zostało zniszczone.
W XIX wieku Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych organizacji np.
filaretów i
filomatów. W tym czasie w Wilnie studiował i był więziony
Adam Mickiewicz. Po
powstaniu listopadowym władze zamknęły uniwersytet. Do 1842 działały wydziały medyczny i teologiczny.
Podczas
powstania styczniowego w mieście trwały zacięte walki. Pacyfikacji Wilna dokonał rosyjski generał-gubernator Michał Mikołajewicz Murawiew, któremu nadano znaczący przydomek
Wieszatiel.
W grudniu roku 1862 uruchomiono
Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym
węzłem.
W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. W lutym 1919 zostało proklamowane stolicą Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi. Wojsko polskie pod dowództwem
Edwarda Rydza-Śmigłego zajęło miasto 19 kwietnia 1919. Rada Najwyższa na
konferencji wersalskiej próbowała podzielić Wilno i Wileńszczyznę na zasadzie etnicznej pozostawiając samo miasto po polskiej stronie (tzw. Linia Focha). Podczas
wojny 1920 roku miasto zostało zdobyte przez
Armię Czerwoną. Przekazano je Litwinom gdy było jasne, że Rosjanie już się wycofywali. Aby z powrotem zająć Wileńszczyznę
Józef Piłsudski posunął się do podstępu. Zlecił gen.
Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować "bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie państwa, tzw.
Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 jej parlament (
Sejm Wileński) przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski. Wilno stało się stolicą województwa. Republika Litewska nie pogodziła się z zajęciem miasta, choć Litwini stanowili w tym mieście zdecydowaną mniejszość (zarówno według rosyjskiego spisu ludności z 1897 jak i niemieckiego spisu z 1915 ok. 2%). Sprawa Wilna położyła się cieniem na stosunkach polsko-litewskich w dwudziestoleciu międzywojennym i w pewnym stopniu jest obecna do dziś.
We wrześniu 1939 zajęte przez Rosjan i przekazane Litwie. W czerwcu 1940 ponownie zajęte przez Armię Czerwoną. Stało się stolicą
Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. W 1941 w egzekucjach przeprowadzonych przez Niemców we wsi Ponary (obecnie w granicach miasta,
lit. Panierai) zginęło ok. 100 tys. mieszkańców. W lipcu 1944 wyzwolone przy współpracy
Armii Krajowej (Operacja Ostra Brama).
Od 1991 stolica niepodległej Litwy.
Zabytki
W Wilnie jest 40
kościołów, z których najbardziej okazały, to
barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668-1676) zawierajacy ponad 2.000 rzeźb oraz oczywiście Kaplica w Bramie Miednickiej (zwanej także
Ostrą Bramą) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej.
Z Ostrą Bramą w Wilnie jest związanych wiele
cudów i
legend. Do zabytków zaliczyć też trzeba
Cmentarz na Rossie i Cmentarz Piotra i Pawła (na Antokolu).
Inne kościoły :
- Św. Piotra i Pawła (1668)
- Św. Michała (Bernardynek)
- Bernardynów (XVI wiek)
- kościół i klasztor Bazylianów (XVII wiek)
- Misjonarzy (1695-1730)
- Św. Anny (XVI wiek)
- Św. Jakuba i Filipa (1690-1737)
- Św. Katarzyny (1622)
- Św. Kazimierza (1604-1616) przebudowany XVII-XIX wiek)
- Św. Rafała (XVIII wiek),
- Św. Stefana (ok. 1600)
- Św. Teresy (1635-1650)
- Trynitarzy na Antokolu (1694-1717) cerkiew do 1919 roku
- Wizytek (1715-1760)
- Wszystkich Świętych (1620-1631) rozbudowany XVIII wieku)
oraz :
- kościół ewangelicko-augsburski (XIX w.).
- kościół ewangelicko-reformowany (XVI-XVIII w.)
- meczet (XIX w.) zburzony w latach pięćdziesiątych
- prawosławna katedra metropolitalna (XVII-XIX w.)
- synagoga chóralna (1903)
- kienesa karaimska (1922)
- Cmentarz na Rossie, gdzie pochowana jest matka Józefa Piłsudskiego oraz jego serce.
Inne ważne zabytki to m.in. Uniwersytet Wileński, Wieża Giedymina (
Gedymino Bokštas), Góra Trzykrzyżna oraz Ratusz.
Słynni