Warmia lub Warmija (
warm. Warńija, mazurska
Warmzia, łac.
Varmia,
Warmia,
niem. Ermland lub
Ermeland) - kraina historyczna w obecnym
województwie warmińsko-mazurskim. Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów. W ich języku słowo
wormyan znaczyło
czerwony. Barwy historycznej Warmii to czerwień i biel. Powierzchnia Warmii - 4249 km
2.
Terytorium i wewnętrzny podział administracyjny Warmii do 1772
Terytorium zamieszkiwane przez
Warmów znajdowało się nad
Zalewem Wiślanym i sięgało na południe od
Braniewa do
Lidzbarka Warmińskiego.
Na mocy decyzji
papieża Innocentego II z 1243 r. w kraju podbijanym przez
Krzyżaków powstały cztery diecezje:
chełmińska,
pomezańska,
warmińska i
sambijska. Diecezja warmińska była około trzykrotnie większa od dominium i obejmowała teren po
wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i
Pregołę na północy.
Terytorium dominium (państewka) warmińskiego przypominało kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o
Zalew Wiślany. W dużym uproszczeniu granice Warmii wyznaczają nad Zalewem Wiślanym
Frombork i
Braniewo. Od Braniewa granica biegła nieco za
Reszel, dalej za
Biskupiec, obok Butryn, Gryźlin, Gietrzwałdu,
Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się na terenie Warmii. Granice Warmii ustalono w 1375 r. i przetrwały - z niewielkimi modyfikacjami - do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy w 1772.
Pierwszy
biskup warmiński Anzelm z części dominium wydzielił trzecią część (środkową) na utrzymanie
kapituły katedralnej, na Warmii kapituła katedralna nazywana jest też kapitułą warmińską. Kapituła warmińska utworzona w 1260r., początkowo miała siedzibę w
Braniewie, a później we
Fromborku.
Siedzibą biskupówbyło początkowo Braniewo w latach 1280-1340, krótko
Orneta w latach 1340-1350 i od 1350
Lidzbark Warmiński. Na terenie dominium warmińskiego ukształtował się podział na 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa:
olsztyńskie (powstało w 1346r.), a
pienieżnieńskie i
fromborskie powstały w czasie rządów biskupa
Henryka Fleminga. W dyspozycji biskupa było ich siedem: braniewskie, orneckie,
dobromiejskie,
barczewskie, reszelskie,
jeziorańskie i lidzbarskie. Prawie wszystkie siedziby komornictw były siedzibami
archiprezbiteratów, za wyjątkiem Olsztyna i Barczewa.
Warmia w strukturze państwa krzyżackiego i Prus Królewskich
Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania terenów zamieszkałych przez
Prusów. Do zatargów dochodziło między
biskupami warmińskimi, a
wielkimi mistrzami krzyżackimi jeśli chodziło o granice dominium biskupiego. W sporach tych biskupi musieli ustępować wielkim mistrzom. Spór między biskupem
Janem Stryprockiem, a wielkim mistrzem
Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375r. sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził
papież Grzegorz IX. W wyniku tego sporu Warmia utraciła znaczne tereny w okolicach Reszla. Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409-1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie:
biskupia, kapitulna i miasta
Braniewa. Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili
wójtowie - biskupi i kapitulny. W
bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział około 1000 zbrojnych.
Warmia po drugim
pokoju toruńskim w 1466 weszła w skład Polski wraz z
Prusami Królewskimi.
Warmia zachowała pewną autonnomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byii tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Warmia w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty.
Biskupi warmińscy zasiadali w
senacie Rzeczpospolitej, a od 1508r. byli także prezesami ziem pruskich. Z tej racji zwoływali sejmiki generalne Prus Królewskich.
Warmia po 1772
Warmia po
pierwszym rozbiorze Polski włączona została do
Królestwa Pruskiego i znalazła się w jego prowincji
Prusy Wschodnie. Nastąpiła
sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w
Królewcu. Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową długo odróżniała się od pozostałej części Prus.
11 lipca 1920 r. na Warmii odbył się
plebiscyt, w którym mieszkańcy mieli się opowiedzieć za przynależnością państwową. Tylko cztery wsie opowiedziały się za Polską.
Tradycje katolickie Warmii zachowały się w wyglądzie wsi i miasteczek (np. kapliczki przydrożne) oraz w obyczajach. Historyczna odrębność Warmii została też uszanowana w nazwie
województwa warmińsko-mazurskiego.