Znaczne ich rozprzestrzenienie zaważyło na wyodrębnieniu się trzech grup językowych:
Hipotezy pochodzenia Słowian
Jako wspólnota językowa wykształcili się ok. poł. I tysiąclecia n.e. z bałto-słowiańskiej grupy językowej. Trwa spór o ich pochodzenie, według różnych koncepcji pierwotne siedziby Słowian lokalizuje się:
- w Polsce, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja autochtonistyczna),
- Analiza DNA (Y HG3) potwierdza autochtoniczne lub wręcz zachodnie pochodzenie Słowian (koncepcja atlantycka).
- na Środkowym Podnieprzu (między Kijowem a Mohylowem - koncepcja Godłowskiego),
- między Wołgą a Uralem, potem przez 100 lat jak w pkt. 2 (koncepcja Czupkiewicza),
- nad Jez. Aralskim (do ok. 350 n.e.), potem najechali Europę jako Hunowie (koncepcja Bańkowskiego),
- wg Gołąba:
- - praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e.,
- - pobyt nad środkowym Dnieprem,
- - po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don,
- wg koncepcja Martynowa:
- - etap protosłowiański w zach. części terytorium Bałtów (XII wiek p.n.e.),
- - oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej,
- - etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V wiek p.n.e.),
- - osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V - III wiek p.n.e.),
- - kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III wiek p.n.e.),
- - początki naszej ery: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć.
- wg Trubaczowa:
- - praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem.
- grupy plemienne sarmackich Antów, Serbów i Chorwatów (konni pasterze, "ochroniarze") dołączyły do Słowian (rolnicy, piechota), w wyniku czego powstała kultura mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce;
- brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyckich, zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkałe przez zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyckimi ("Borystenidzi"), ich południowa peryferia została ok. 300-400 zmieszana z Sarmatami i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany jako Słowianie.
Źródła do historii Słowian
O historii etnosu Słowian dowiadujemy się ze źródeł pisemnych, genetycznych, paleoantropologicznych, legendarnych, etnograficznych, lingwistycznych i archeologicznych.Najstarsze źródła pisemne wspominające Słowian (lub ludy utożsamiane ze Słowianami, słusznie lub nie) pochodzą od historyków i geografów greckich, rzymskich, gockich, bizantyjskich i arabskich: Pliniusz Starszy, Tacyt, Ptolemeusz, Jordanes, Pseudo-Maurycy, Prokopiusz z Cezarei, Teofylakt Simokatta, Ibn Batuta, Teofanes, Konstantyn VII Porfirogeneta, Geograf Bawarski, Ibrahim ibn Jakub.
Pierwszym ludem, przez niektórych uważanym za prasłowiański są Wenedowie. Wymienia ich w I w. n.e. Tacyt, wśród mieszkańców ówczesnej północno-wschodniej Germanii. W II w. Ptolemeusz także wymienia Wenedów. Możliwe, że można ich identyfikować po części z twórcami kultury przeworskiej i zarubinieckiej. Nie ma jednak dowodów, że Wenetowie / Wenedowie wzmiankowani przez autorów z początku naszej ery są identyczni z Wenedami, o których pisze się w VI wieku.
Posuwając się ciągle na zachód słowiańskie plemiona, po bitwie z Hunami nad rzeką Nedao w 454, zajęły Kotlinę Czeską i Słowację. Około 526 zajęły Morawy, a po 512 tereny między Odrą i Łabą. W VI w. Jordanes wymienia trzy nazwy Słowian lub grup Słowian: Wenedowie, Antowie i Sklawinowie. Informacji tej nie potwierdzają inni autorzy. Wcześniejsze źródła identyfikują Antów jako plemię irańskie (sarmackie). W latach 518 - 527 Antowie najechali Bizancjum, potem ich nazwa znika z zapisów historycznych. W latach 549 - 550 Sklawinowie spustoszyli prawie cały Półwysep Bałkański. W 551 rozbili pod Adrianopolem armię Justyniana I, a w 558 najechali Bizancjum.
Najazd Awarów na Europę powstrzymał chwilowo ekspansję Słowian. Awarowie rozbili Antów i Sklawinów, najechali Franków i podbili państwo Gepidów w 567. Na przełomie VI i VII w. Słowianie rozpoczęli dalszą ekspansję. Wśród nich podążali Serbowie, Chorwaci, Dulębowie, Obodrzyci, Drzewianie, Wieleci, Wolinianie, Pyrzyczanie, Słowińcy i Kaszubi. Z tego też okresu pochodzą pierwsze dokładniejsze opisy ich społeczności i trybu życia.
Najstarszy znany ustrój panujący wśród Słowian to demokracja wojenna, związana z przekształcaniem się pierwotnego społeczeństwa w społeczeństwo klasowe i tworzeniem się organizacji wielkoplemiennych, które później umożliwiły powstanie pierwszych państw słowiańskich. Ludność zajmowała się hodowlą bydła i uprawą ziemi, głównie prosa i beru. Budowała osady jednodworcze w lasach, nad rzekami, często wśród bagien i moczarów. Były to duże, pojedyncze gospodarstwa rolno-hodowlane, należące do jednej wielkiej rodziny. Kilka spokrewnionych rodzin tworzyło ród, wspólnotę opartą na związkach krwi. Ziemię uprawiano przez kilka lat, a po jej wyjałowieniu się przenoszono siedzibę o kilka lub kilkanaście kilometrów. Na nowym miejscu wypalano las i użyźniano popiołem ugory.
Do elity plemiennej należała starszyzna plemienna, wybierana z najbogatszych rodów (żupani i władykowie) oraz wojownicy posiadający konie. Pośród nich, na ogólnym zgromadzeniu zwanym wiecem, wybierano dowódców wojskowych (wojewodów, czelników i kneziów). W czasie wędrówki na zachód i ciągłych wojen właśnie dowódcom wojskowym udało się utrzymać faktyczną władzę polityczną i przekazać ją nawet własnym synom, mimo że większość spraw plemiennych załatwiano nadal podczas ogólnego zgromadzenia (wiecu).
Pierwsze państwa słowiańskie
- Państwo Samona (pierwsza połowa VII w.): założone przez kupca frankijskiego Samona około 624 r. Prawdopodobnie miało charakter związku plemion. Samon dał się poznać jako waleczny władca Słowian, który toczył wojny z Awarami i Frankami. Po jego śmierci państwo rozpadło się.
- Karantania: państwo założone przez słowiańskie plemię Karantan. Głównym ośrodkiem był Krnski Grad (okolice dzisiejszego Klagenfurtu w Austrii). Od lat czterdziestych VIII wieku zależne od królestwa Franków. Po klęsce powstania Ljudevita w latach dwudziestych IX wieku jego odrębność została zlikwidowana.
- Bułgaria: państwo założone przez turecki lud Protobułgarów. Stojący na ich czele chan Asparuch w 681 roku podporządkował swej władzy Słowian zamieszkujących Dobrudżę. W IX wieku Protobułgarzy ulegli slawizacji.
- Slawonia - państwo ze stolicą w Sisak powstało prawdopodobnie w końcu VIII wieku. Było zależne od królestwa Franków. Władca Slawonii, książę Ljudevit, wzniecił w roku 819 powstanie przeciw Frankom. Zostało ono jednak stłumione, a około 838 roku Slawonia została włączona do państwa frankijskiego.
- Chorwacja - państwo ze stolicą w Ninie powstało na przełomie VIII i IX wieku. Na początku IX wieku jego władca Borna przyjął chrzest.
- Państwo wielkomorawskie: powstało w IX wieku na ziemiach Moraw i Słowacji.
Słowianie na ziemiach polskich
Na ziemiach polskich początkowo podstawową komórką społeczną była rodzina wraz z krewnymi. Grupa rodzin z danego terytorium tworzyła małą społeczność zwaną opolem. Opola z poszczególnych terenów (zazwyczaj oddzielonych od siebie barierami naturalnymi jak rzeki, góry czy bory) tworzyły plemiona (np. Polanie, Wiślanie, Bobrzanie, Goplanie itp.). Na co dzień opolem zarządzał wiec plemienny, który w razie zagrożenia wybierał dowódcę (księcia lub wojewodę). Z czasem jednak tymczasowi wodzowie chcieli utrzymać władzę nad coraz liczniejszymi wspólnotami. Właśnie ich ambicje przyczyniły się do jednoczenia całych plemion we wspólnoty.Na terenach Polski mieszkało wiele plemion słowiańskich, z których największe to Wiślanie (nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), plemiona śląskie, plemiona pomorskie, Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach), czy Lędzianie (nad Sanem i Wieprzem). Wiele z nich poczęło się jednoczyć, lecz największe sukcesy zaczęli odnosić Polanie. Pierwszym udokumentowanym władcą państwa Polan był Mieszko I. Zgodnie z legendą przed Mieszkiem Wielkopolską rządził "król" Popiel a po nim synowie Piasta: Siemowit, Leszek i Siemomysł. Jednakże o państwie polskim mówimy dopiero od panowania Mieszka.