Początki
Około 509 p.n.e. zrażeni do monarchii mieszkańcy Rzymu usunęli króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. W momencie obalenia ostatniego króla Rzym dysponował rozległym (jak na miasto-państwo) terytorium, silną armią i szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz z odległą Kartaginą.Ustrój
Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników:- najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Te różnego rodzaju zgromadzenia to komicja trybusowe, komicja centurialne, komicja kurialne i concilium plebis.
- najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat.
- władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy (magistratus) o ograniczonych kompetencjach i kadencji.
Patrycjusze i plebejusze
Cała historia V i IV w. p.n.e. da się podsumować jako okres walk między patrycjuszami (dziedziczna elita, której pochodzenie nie jest całkiem jasne) a plebejuszami (resztą ludności Rzymu) o równouprawnienie polityczne i cywilne. W 494 p.n.e. została ustanowiona funkcja trybuna ludowego dla ochrony plebejuszy przed nadużyciami patrycjuszy i miała miejsce pierwsza secesja (bunt) plebejuszy, zaś w 449 p.n.e. – druga. W 366 p.n.e. wybrano pierwszego konsula plebejskiego. Za koniec konfliktu można uznać rok 287 p.n.e., w którym plebejusze uzyskali prawo stanowienia ustaw na swoich zgromadzeniach.Podbój Italii
Konflikt wewnętrzny między dwoma grupami obywateli nie był jedynym problemem rzymskiej republiki. W 486 p.n.e. rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z Ekwami i Wolskami. Był to początek wojen, podczas których Rzym opanował środkową Italię. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów, którzy złupili miasto. Obronił się tylko Kapitol. Po tym wypadku zdecydowano się zaopatrzyć miasto w nowe mury obronne, których budowę zaczęto w 378 p.n.e. (mury serwiańskie). Najazd Galów na Italię bardzo osłabił Etrusków, którzy po wielu latach wojen ulegli miastu znad Tybru. Podobny los spotkał inne ludy Italii. Zajęcie w 272 p.n.e. Tarentu, greckiego miasta na południu Italii, zakończyło podbój półwyspu. Tarentowi nie pomogła nawet interwencja Pyrrusa, króla Epiru (Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać miasto znad Tybru własnymi wojskami. Część zdobytych ziem zasiedlano kolonistami (Rzymianami lub sprzymierzeńcami), resztę pozostawiano dotychczasowym właścicielom. By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie rozpoczęli budowę swoich słynnych dróg. Pierwszą była via Appia, której budowę rozpoczęto w 312 p.n.e. Wtedy też powstał pierwszy rzymski akwedukt.
Bardzo charakterystyczny element rzymskiej kultury – walki gladiatorów – pojawił się w 264 p.n.e.
Wojny punickie
W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między nadtybrzańską republiką a Kartaginą, wówczas największą potęgą morską w zachodniej części Morza Śródziemnego, o wpływy na Sycylii przekształcił się w zbrojny konflikt. I wojna punicka (łac. punicus – kartagiński) trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Tym samym miasto Romulusa wykroczyło poza Italię, by przez kolejne 350 lat nieustannie podbijać nowe krainy.Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści. Galowie znad Padu narazili się najazdami na Italię, a iliryjscy piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi Hannibalowi, który w 218 p.n.e. wkroczył do Italii zaczynając II wojnę punicką. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw (m.in. nad Jeziorem Trazymeńskim w 217 p.n.e. i pod Kannami w 216 p.n.e.) nie zdołały złamać Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 p.n.e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem, m.in. Hiszpanii. Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w 197 p.n.e., masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie.
Narodziny imperium i początki kryzysu
Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja, stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p.n.e. graniczącą z Egiptem Cyrenajkę.Sukcesy te zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy, napływający tysiącami dzięki sukcesom rzymskich legionów. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało więc średniozamożnych Rzymian, co fatalnie wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Gdy większość społeczeństwa ubożała, bogaci Rzymianie zaczęli naśladować próżniaczy i zbytkowny styl życia wielkich centrów świata hellenistycznego. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. By uzdrowić sytuację, jeden z trybunów, Tyberiusz Grakchus, zaproponował w 133 p.n.e. reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, którą zagarnęli bogaci. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Grakchus został zamordowany. 10 lat później korzystne dla ubogich reformy próbował wprowadzić jego brat Gajusz Grakchus, ale podzielił los Tyberiusza. Pod koniec II w. p.n.e. Mariusz przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi (proletariusze). Tak zreformowana armia pobiła w 103 i 102 p.n.e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów, które najechały Galię. Z pewnością nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma Mariusza przywiedzie republikę do upadku.
Koniec republiki
W 91 p.n.e. zbuntowali się italscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami Mariuszem i Sullą. Ich zawodowe armie walczyły już dla swoich wodzów (i łupów rzecz jasna), a nie dla republiki, jak armia obywatelska. Obaj mordowali bez litości zwolenników konkurenta (15 marca 44 p.n.e. przerażeni wizją powrotu monarchii spiskowcy, pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa zasztyletowali Cezara. Nie zdołali jednak przywrócić republiki, gdyż przeciwko nim stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego dziedzic – Cezar Oktawian, którzy utworzyli drugi triumwirat. W 42 p.n.e. pod Filippi w Macedonii zabójcy zdobywcy Galii zostali pokonani.
Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części (Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie). Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. Terytorialne nadania Antoniusza dla synów jego kochanki, królowej Egiptu Kleopatry, stały się dla Oktawiana pretekstem do wypowiedzenia jej wojny. We wrześniu 31 p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i Kleopatry. W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a dziedzic Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później senat nadał mu tytuł august (boski). Tak narodziło się cesarstwo.