Pociąg pancerny

thumb|right| Typowy austriacki wagon artyleryjski z 1915 pociągu typu V. Zdobyte wagony tego typu były używane w polskich pociągach: Śmiały, Piłsudczyk w 1920 r. i Śmierć w 1939 r.

thumb|right| Polski typowy wagon artyleryjski z 1939. Wagony tego typu były używane w polskich pociągach: Śmiały i Piłsudczyk.

Pociąg pancerny to zespół bojowych pojazdów kolejowych (pociąg), składający się zwykle z lokomotywy pancernej, różnego rodzaju opancerzonych i uzbrojonych wagonów, czasami także z drezyn pancernych lub bojowych wagonów motorowych.
Wagony używane zwykle w pociągach pancernych:

artyleryjskie - opancerzone i uzbrojone w działa oraz karabiny maszynowe
piechoty (w Polsce nazywane wagonami szturmowymi) - opancerzone, uzbrojone w karabiny maszynowe i służące do przewożenia piechoty
karabinów maszynowych - opancerzone i uzbrojone w karabiny maszynowe
przeciwlotnicze - uzbrojone w działka przeciwlotnicze
dowodzenia - podobne do wagonów piechoty, lecz wyposażone w stanowisko dowodzenia pociągu
przeciwpancerne - odmiana wagonów artyleryjskich, wyposażone w działo przeciwpancerne (zwykle w wieży czołgowej)
platformy - nieopancerzone, służące do różnych celów: ochrony przed wykolejeniem, przewożenia materiałów saperskich i do naprawy toru, przewożenia motocykli i pojazdów w tym czołgów.

Pociągi pancerne z reguły składały się z lokomotywy i wagonów osłoniętych w całości pancerzem stalowym grubości kilku do kilkudziesięciu mm. W zależności od możliwości wyposażenia, niektóre pociągi pancerne, zwłaszcza improwizowane, nie były chronione pancerzem, lecz dostępnymi materiałami takimi jak beton lub worki z piaskiem, lub były jedynie częściowo opancerzone.
Pierwszy raz został użyty przez Francuzów w czasie wojny francusko-pruskiej (1870-1871). Po pierwszej wojnie światowej były niedoceniane i przenoszone do zadań patrolowych i policyjnych. Niemcy zaskoczeni w 1939 r. skutecznością polskich pociągów pancernych wprowadzili je ponownie.

Przed odzyskaniem niepodległości:

Dywizja Syberyjska miała trzy własne pociągi pancerne: Warszawa, Kraków i Poznań a zdobyła czwarty: Poznań II
10 lutego - 10 maja 1918 improwizowany pociąg pancerny Związek Broni.

=== W okresie wojny polsko-sowieckiej === Dotychczas ustalono nazwy 50 pociągów pancernych, lecz ich dokładna liczba jest trudna do ustalenia. Pod koniec wojny polsko-sowieckiej w skład wojsk kolejowych wchodziło 26 pociągów pancernych (stan w dniu 1 grudnia 1920):

nr 1 Piłsudczyk
nr 2 Śmiały
nr 3 Lis-Kula
nr 4 Hallerczyk
nr 5 Stefan Batory
nr 6 Generał Iwaszkiewicz
nr 7 Chrobry
nr 8 Wilk
nr 9 Danuta
nr 10 Pionier
nr 11 Poznańczyk
nr 12 Kaniów
nr 13 Zawisza Czarny
nr 14 Zagończyk
nr 15 Paderewski
nr 16 Mściciel
nr 17 Reduta Ordona
nr 18 Huragan
nr 19 Podhalanin
nr 20 Bartosz Głowacki
nr 21 Pierwszy Marszałek
nr 22 Groźny
nr 23 Śmierć
nr 24 Śmigły
nr 25 Stefan Czarniecki
nr 26 Generał Sosnkowski

Pozostałe pociągi pancerne:

Gromobój
Rozwadowczyk
Saper
Smok
Śmiały-szeroki - rozformowany 2 kwietnia 1920

Pociągi utracone w 1920 r:

Boruciątko
Boruta - 25 lipca pod Kuźnicą
Dąbrowski - 5 lipca pod Równem
Generał Dowbór - 6 czerwca pod Wczerajsze
Generał Konarzewski - 9 lipca pod Bobruskiem
Generał Listowski - 2 sierpnia pod Terespolem
Generał Sikorski - 26 czerwca pod Słowiecznem
Piłsudczyk szeroki - 19 lipca pod Baranowiczami
Pionier-szeroki - 17 czerwca

W połowie 1921 zarządzono likwidację 12 pociągów Pozostałe dokompletowano i ujednolicono uzbrojenie. W służbie postanowiono zatrzymać 12 pociągów, z których utworzono 6 dywizjonów, które włączono w skład trzech pułków saperów kolejowych:

nr 1 Piłsudczyk
nr 2 Śmigły
nr 3 Pierwszy Marszałek
nr 4 Groźny
nr 5 Danuta
nr 6 Zagończyk
nr 7 Paderewski
nr 8 Śmierć
nr 9 Poznańczyk
nr 10 Bartosz Głowacki
nr 11 Stefan Czarniecki
nr 12 Genenerał Sosnkowski

W 1924 dywizjony pociągów pancernych rozformowano, a ich sprzęt został zdeponowany jako zapas mobilizacyjny. W celach szkoleniowych sformowano dywizjon ćwiczebny pociągów pancernych (przy 2 pułku saperów kolejowych w Jabłonnie) w składzie:

Danuta
Generał Sosnkowski

W styczniu 1925 pododdział ten przemianowano na dywizjon szkolny pociągów pancernych.

Trzecie powstanie śląskie (1921)

Stan w czerwcu 1921:
1 dywizjon

nr 1 Korfanty
nr 2 Nowina-Doliwa

2 dywizjon

nr 3 Piorun
nr 4 Naprzód

3 dywizjon

nr 5 Powstaniec
nr 6 Ślązak

4 dywizjon

nr 7 Bajończyk
nr 8 Górnik

5 dywizjon

nr 9 Lubieniec
nr 10 Ludyga

6 dywizjon

nr 12 Pantera
nr 13 Nowak (Nowak II)

7 dywizjon

nr 14 Zygmunt Powstaniec
nr 15 Tadek Ślązak

8 dywizjon

nr 11 Lew
nr 16 Testart (Piast)

Pozostałe pociągi pancerne:

Kabicz - wąskotorowy
Ułan

We wrześniu 1939 roku:

Nr 11 Danuta (dowódca - kpt. Bolesław Korobowicz)
Nr 12 Poznańczyk (dowódca - kpt. Kazimierz Majewski)
Nr 13 Generał Sosnkowski (dowódca - kpt. Stanisław Młodzianowski)
Nr 14 Paderewski (dowódca - kpt. Jerzy Żelechowski)
Nr 15 Śmierć (dowódca - kpt. Kazimierz Kubaszewski)
Nr 51 Pierwszy Marszałek (dowódca - kpt. Leon Cymborski)
Nr 52 Piłsudczyk (dowódca - kpt. Mikołaj Gonczar)
Nr 53 Śmiały (dowódca - kpt. Mieczysław Malinowski)
Nr 54 Groźny (dowódca - kpt. Jan Rybczyński)
Nr 55 Bartosz Głowacki (dowódca - kpt. Andrzej Podgórski)
Szkolne pociągi pancerne:

Zagończyk
Stefan Czarniecki

Improwizowane pociągi pancerne:

Dwa Dowództwa Obrony Wybrzeża - w tym Smok Kaszubski (dowódca - kpt. mar. Jerzy Tadeusz Błeszyński)
Dwa improwizowane pociągi pancerne Dowództwa Obrony Warszawy

Polskie pociągi pancerne w Anglii (1940-1943)

I dywizjon - pociągi: C, G, E
II dywizjon - pociągi: A, D, F
III dywizjon - pociągi: B, M, H
IV dywizjon - pociągi: Nr. 10, 11, 12 przemianowane w 1941 na K, L, J

Pociągi pancerne Służby Ochrony Kolei (SOK) po 1945 r

Nr 1 Szczecin
Nr 2 Grom
Nr 3 Huragan
Nr 4 Błyskawica

Wycofane ze służby po 1950.

Na bazie poniemieckiego pociągu pancernego w 1947 sformowano dywizjon artylerii kolejowej DAKOL

Zachowane egzemplarze:

wagon pancerny (prawdopodobnie z pociągu nr 11 Poznańczyk) w Poznaniu
ciężka drezyna pancerna PT16 (Pantzertriebwagen 16) w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie.