Początki
Początki Persji sięgają VIII w. p.n.e., kiedy to ze stepów Centralnej Azji przybyli do Iranu Persowie. Osiedlili się oni na zachód od starożytnego Elamu, u wybrzeży Zatoki Perskiej. Za założyciela pierwszej perskiej dynastii uważa się Achemenesa, od którego pochodzi jej nazwa – Achemenidzi. Nie wiadomo jednak dokładnie kiedy Achemenes panował. Pierwszy perski podbój związany był z upadkiem Elamu w wyniku asyryjskiego najazdu w 646 p.n.e. Korzystając z sytuacji Persowie zajęli wschodnie tereny zniszczonego państwa. Mimo to pozostawali oni wciąż mało znaczącym państwem i często popadali w zależność od żyjących na północy Medów, którzy wówczas stali się jedną z największych potęg starożytnego świata.Cyrus Wielki
Sytuacja ta zmieniła się, gdy władcą Persji został Cyrus Wielki. Około 550 p.n.e. stanął on na czele perskiego powstania przeciwko królowi Medów Astyagesowi. Król Medów najechał Persję, ale poniósł całkowitą klęskę. Pod Pasargady jego wojska i dworzanie przeszli na stronę Cyrusa (Medowie i Persowie byli blisko spokrewnieni), a Astyages stał się jeńcem perskiego władcy. Cyrus zajął następnie medyjską stolicę Hamadan, a następnie całe imperium Medów, rozciągające się wówczas od Anatolii aż po Wyżynę Irańską.W obronie Astyagesa, swojego sojusznika i szwagra, stanął Krezus, król Lidii w Anatolii. Jego wojska starły się z Persami w 547 p.n.e. w nierozstrzygniętej bitwie pod Pterią. Jako że nadchodziła zima, Krezus wycofał się do swojej stolicy Sardes i rozpuścił wojska. Tymczasem Cyrus postanowił, wbrew starożytnym praktykom wojennym, kontynuować wojnę zimą i ruszył z całą armią za Krezusem. Nieprzygotowane do oblężenia Sardes padło po 14 dniach, a Lidia stała się kolejnym łupem perskiego władcy. Cyrus pozostawił w Anatolii swoich wodzów z częścią wojsk, aby podbili greckie miasta na zachodnim krańcu Anatolii, a sam wyruszył na wschód, gdzie przesunął granice perskiego imperium aż do Afganistanu i doliny Indusu. Ukoronowaniem podbojów Cyrusa stało się zdobycie w 539 p.n.e. Babilonii. Tutaj również nie napotkał poważniejszego oporu, a mieszkańcy przyjęli go z radością, co zawdzięczał swojej sławie łagodnego i tolerancyjnego władcy. Jego panowanie zakończyło się w 530 p.n.e. śmiercią w bitwie z Śakami – koczownikami z Azji Centralnej.
W ciągu kilkunastu lat Cyrus stworzył największe imperium, jakie dotychczas istniało. Jego panowanie wyróżniało się umiarkowaniem (m.in. w wysokości nakładanych danin) oraz poszanowaniem zwyczajów, praw i kultury podbitych ludów.
Następcy Cyrusa
Syn Cyrusa, Kambyzes, kontynuował dzieło ojca. W 525 p.n.e. podbił Egipt, a następnie wyruszył do Nubii. Musiał jednak zawrócić, gdy w Persji pojawił się samozwańczy władca imieniem Smerdis. Podczas powrotu Kambyzes zmarł w tajemniczych okolicznościach (522 p.n.e.). W imperium zapanował chaos.
Na pierwsze miejsce wybił się wtedy przedstawiciel młodszej gałęzi Achemenidów, Dariusz. Zabił on Smerdisa i stłumił liczne rebelie, które wybuchły w całym imperium. Później wyprawił się przeciwko Scytom znad Morza Kaspijskiego. W 518 p.n.e. podbił ziemie nad Indusem, a być może wdarł się nawet w głąb Indii. Po tych sukcesach zainteresował się zachodnimi rubieżami imperium. W 513 p.n.e. wkroczył do Europy i zaatakował Trację, po czym przekroczył Dunaj i zaatakował Scytów żyjących na nadczarnomorskich stepach. Wyprawa zakończyła się jednak fiaskiem, gdyż Persowie nie potrafili zmusić nieuchwytnych scytyjskich jeźdźców do otwartej bitwy. Dariusz wrócił do Persji zostawiając w Europie część armii, by dokończyła podboju Tracji. W 499 p.n.e. wybuchł bunt w greckich miastach w Anatolii. Jego zdławienie zajęło perskiej armii pięć lat. Buntownikom niewielkiej pomocy udzieliły Eretria i Ateny. Dariusz postanowił ukarać oba greckie miasta i w 490 p.n.e. wysłał armię do Grecji. Persowie zniszczyli leżącą na wyspie Eubea Eretrię, a następnie wylądowali w Attyce pod Maratonem. Tam jednak ponieśli klęskę w starciu z ateńskimi hoplitami. Porażka nie zniechęciła Dariusza. Postanowił wysłać drugą dużo silniejszą armię. Przygotowania przerwała jego śmierć w 486 p.n.e. Syn Dariusza, Kserkses, postanowił zrealizować marzenie ojca. W 480 p.n.e. co najmniej 200 tysięcy zbrojnych ściągniętych ze wszystkich ziem imperium i wspieranych przez ponad tysiąc okrętów wyruszyło przez Trację i Macedonię do Grecji. Jednak pod Salaminą (480 p.n.e.) i Platejami (479 p.n.e.) zwyciężyli mniej liczni, ale lepiej uzbrojeni i wyszkoleni Grecy. Perscy władcy musieli porzucić marzenia o podboju Grecji.
Administracja w Persji Achemenidów
Cyrus zaprzęgał na swoje potrzeby administrację, którą zastał w zdobytym kraju. Zarządzanie rozległym imperium zreformował dopiero Dariusz, który podzielił je na około 20 satrapii. Na ich czele postawił satrapów, najczęściej swoich krewnych lub przyjaciół. Ujednolicił system danin, nakładając na każdą prowincję daninę dostosowaną do jej możliwości (najczęściej satrapie płaciły ją w srebrze, ale często dostarczały też np. koni, eunuchów czy broni). By ograniczyć władzę satrapów Dariusz ustanowił w każdej prowincji dowódcę garnizonu, który odpowiadał bezpośrednio przed królem.Oficjalną stolicą imperium było za panowania Cyrusa i Kambyzesa Pasargady w Persji, ale głównym ośrodkiem administracyjnym była dawna stolica Medów, Hamadan. Dariusz przeniósł oficjalną stolicę do Persepolis (kilkanaście kilometrów na południowy-zachód od Pasargady), a administracyjną do Suzy w Elamie. Dariusz zadbał o sprawny system pocztowy, niezbędny w zarządzaniu tak rozległym imperium i drogi. Najsłynniejszą z nich jest tak zwana Droga Królewska z Suzy do Sardes, licząca 2575 kilometrów. Najlepsi kurierzy potrafili ją pokonać w tydzień, wymieniając konie i posilając się w 111 gospodach zbudowanych wzdłuż tej drogi.
W czasach Dariusza administracja sporządzała jeszcze dokumenty pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Za jego następców powszechne stało się jednak używanie języka aramejskiego zapisywanego pismem alfabetycznym na pergaminie.
Kryzys i upadek imperium Achemenidów
Klęska w wojnie z Grekami nie tworzyła żadnego zagrożenia dla perskiego imperium. Było ono wciąż najbogatszym i najpotężniejszym państwem starożytnego świata i nawet wyzwolenie przez Ateny wielu greckich miast w Anatolii nie zmieniło tego. Grecy byli zbyt słabi by wyruszyć na podbój rozległego imperium i mogli co najwyżej szarpać jego zachodni kraniec.W 465 p.n.e. w niejasnych okolicznościach zginął Kserkses. Jego miejsce zajął syn Dariusz, lecz wkrótce zginął z ręki swego brata Artakserksesa I. W 448 p.n.e. perski król zakończył wojnę z Grekami godząc się na niepodległość greckich miast w Anatolii. Kontrolę nad greckimi miastami w Anatolii Persowie odzyskali w 404 p.n.e., gdy Sparta zmiażdżyła potęgę Aten (
Artakserkses zmarł w 425 p.n.e. Pierwsi dwaj jego synowie zostali kolejno zamordowani w kilka miesięcy po wstąpieniu na tron. Trzeci, Dariusz II, dzięki rzezi wszystkich potencjalnych konkurentów. Synowie Dariusza II wszczęli po jego śmierci wojnę domową. W 404 p.n.e. Cyrus, który był satrapą Sardes, zebrał silną armię (służyło w niej m.in. 13 tysięcy greckich najemników) i pomaszerował na wschód by obalić Artakserksesa II. W bitwie pod Kunaksą niedaleko Babilonu Cyrus poległ, a jego armia została rozbita. Z pola bitwy uszli tylko Grecy, którzy z Mezopotamii pomaszerowali na północ aż do greckiej kolonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, skąd wrócili do Grecji. Udana eskapada greckich najemników (tzw. wyprawa dziesięciu tysięcy) ukazała militarną słabość Persji. Wielu Greków nabrało przekonania, że podbój Persji jest możliwy.
Państwo Achemenidów przetrwało jednak jeszcze ponad 70 lat, głównie dzięki ciągłym wojnom między greckimi miastami. Gdy jednak król Macedonii Filip II podbił Grecję w 338 p.n.e. zaczął przygotowania do podboju Persji. Po śmierci Filipa w 336 p.n.e. jego zamiary kontynuował syn Aleksander. Dwa lata później wyruszył na wschód i w kilka lat podbił całe imperium.
Seleucydzi
Po śmierci Aleksandra w 323 p.n.e. jego wodzowie rozpoczęli między sobą serię wojen o dominację w imperium (Za panowania Seleucydów Persja, podobnie jak i inne irańskie krainy, uległa hellenizacji. Była ona jednak powierzchowna i dotyczyła głównie elit, armii i administracji.
Partowie
Partowie początkowo kontynuowali helleńskie tradycje Seleucydów, ale z czasem ustąpiły one perskim. W 53 p.n.e. pod Karrami doszło do pierwszej bitwy między armią rzymską, a partyjskimi jeźdźcami. Rzymianie mimo liczebnej przewagi przegrali tę bitwę z kretesem. Starcie to zapoczątkowało długą historię wojen między obiema potęgami, które osłabiły Partów. W latach 224-226 n.e. ich panowanie zakończył Pers, wicekról Persji, Ardaszir ISasanidzi
Ardaszir I założył dynastię Sasanidów (jej nazwa pochodzi od imienia jego dziadka Sasana). Uważał się za spadkobiercę Achemenidów i dążył do odbudowy perskiego imperium. W tym celu następca Ardaszira Szapur I (panował od 240) rozpoczął wielką wojnę z Rzymem korzystając z kryzysu w cesarstwie. Jednak mimo początkowych sukcesów nie zdołał powiększyć swego państwa kosztem Rzymu. Lepiej poszło mu na wschodzie w walkach z Kuszanami, którym odebrał Sogdianę, Baktrię i dolinę Indusu.Wojny Sasanidów z Rzymem trwały z przerwami przez kilka stuleci. Ostatnia i największa z nich zaczęła się w 607 roku najazdem Chosroesa II na cesarstwo wschodniorzymskie. Sasanidzki władca zdobył Syrię, Palestynę i Egipt, a jego wojska dotarły aż do Konstantynopola. Nie rzucił jednak cesarstwa na kolana. Po wodzą cesarza Herakliusza wojska bizantyjskie odzyskały utracone prowincje. W 627 pod dawną stolicą Asyrii Niniwą Chosroes poniósł straszliwą klęskę i wkrótce potem został zamordowany. Perskie imperium ogarnęła wojna domowa. Dziesięć lat później pod Kadisiją arabscy muzułmanie pokonali armię perską. Koniec dziejów starożytnej Persji wyznacza śmierć ostatniego szachinszacha Jezdegerda III w okolicach Merwu w 651 roku.