Papież (łac.
papa,
gr. pappas, forma funkcjonująca w
języku polskim pochodzi od
czeskiego papež) to
biskup i
patriarcha Rzymu, obecnie głowa
Kościoła rzymskokatolickiego,
katolickich Kościołów wschodnich oraz państwa
Watykan. Obecnym papieżem jest
Benedykt XVI.
Tytułu papieża używa również patriarcha Aleksandrii – głowa
Kościoła koptyjskiego.
papieże nosili
tiarę; zwyczaj ten został zarzucony przez
Pawła VI; na tym rysunku na głowie papieża jest
mitra.
Podstawy władzy
Biskupi
Rzymu,
jako biskupi stolicy cesarstwa rzymskiego próbowali już w V wieku narzucić pozostałym biskupom
chrześcijańskim swój prymat. Kłóciło się to z dotychczasową
doktryną, która twierdziła, że wszyscy biskupi są sobie równi. Jednocześnie obowiązywała zasada pentarchii, która mówiła, że pięciu najwyższych w hierarchii biskupów (czyli
patriarchów) miało rozsądzać spory w ramach Kościoła. Byli to biskupi: Rzymu,
Konstantynopola,
Antiochii,
Jerozolimy i
Aleksandrii.
W 1870
I sobór watykański przyjął
dogmat o nieomylności papieża:
Nauczanie nieomylne jest tylko wtedy, gdy Biskup Rzymski występuje jako Pasterz Całego Kościoła, do całego Kościoła, w sprawach wiary i moralności z intencją expressis verbis
określenia danej kwestii w sposób ostateczny (por. KPK 1983, Kan 749 § 1).
Papież jest głową
Kościoła rzymskokatolickiego i
katolickich Kościołów wschodnich. Godność papieża jest dożywotnia, możliwe jest jednak dobrowolne zrzeczenie się jej (możliwość przewidziana w
Kodeksie Prawa Kanonicznego, która zdarzyła się tylko raz:
abdykował papież Celestyn V). Po śmierci papieża zwoływane jest
konklawe – zgromadzenie
kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego dla wybrania nowego papieża. Czas od śmierci papieża do wyboru następcy określany jest z łaciny
sediswakancją.
Biblijne podstawy władzy Biskupa Rzymu
Biskupi Rzymu oparli swój prymat na
sukcesji apostolskiej. Twierdzą oni, że pierwszym biskupem Rzymu był apostoł Piotr, który miał tu zginąć śmiercią męczeńską (fakt ten bywa podawany w wątpliwość). Piotr był uczniem
Jezusa, od którego uzyskał szczególną władzę. Tej doktrynie szczególnie przeciwni byli
patriarchowie i biskupi greccy, którzy godzili się tylko na honorowy prymat biskupa Rzymu. Spór o pierwszeństwo biskupów Rzymu doprowadził w 1054 roku do podziału
chrześcijaństwa na
katolicyzm i
prawosławie (
Jako biblijne uzasadnienie szczególnej pozycji Biskupa Rzymu katoliccy teologowie przytaczają następujące teksty:
Ewangelia według św.Mateusza 16,18-19
(tekst podstawowy)
Za prawde powiadam: Ty jesteś Piotr Skała, i na tej Skale zbudujesz Kościół mój, a moce piekielne go nie skruszą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.
Ewangelia według św.Łukasza 22,31-32
Szymonie, Szymonie, oto szatan domagał się, żeby was przesiać jak plewy; ale Ja prosiłem za tobą, żeby nie ustała twoja wiara. Ty ze swej strony utwierdzaj twoich braci.
Ewangelia według św.Jana 21,15-17
A gdy spożyli śniadanie, rzekł Jezus do Szymona Piotra: Szymonie, synu Jana, czy miłujesz Mnie więcej aniżeli ci? Odpowiedział Mu: Tak, Panie, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego: Paś baranki moje. I znowu, po raz drugi, powiedział do niego: Szymonie, synu Jana, czy miłujesz Mnie? Odparł Mu: Tak, Panie, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego: Paś owce moje. Powiedział mu po raz trzeci: Szymonie, synu Jana, czy kochasz Mnie? Zasmucił się Piotr, że mu po raz trzeci powiedział: Czy kochasz Mnie? I rzekł do Niego: Panie, Ty wszystko wiesz, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego Jezus: Paś owce moje. cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia – oficjalny przekład katolicki.
Władza papieża
W
Kościele katolickim władza papieża ma charakter wyjątkowy. Słowami konstytucji
Pastor aeternus z 1870 roku można określić ją następująco: "najwyższa i pełna władza jurysdykcji nad Kościołem powszechnym zarówno w sprawach wiary i moralności, jak też w sprawach dyscypliny i rządzenia", a także władza "prawdziwie biskupia, zwykła i bezpośrednia nad każdym bez wyjątku Kościołem i nad każdym bez wyjątku kapłanem i wiernym, niezależna od jakiejkolwiek władzy ludzkiej" (kanon 218, nr 1-2). Swoją władzę papieże sprawują za pośrednictwem
kurii rzymskiej, mającej delegowane prawo do rozstrzygania szczególnych spraw.
Władza papieża ogniskuje się w prawie do nominacji biskupów – żaden biskup w Kościele katolickim nie może być
konsekrowany bez zgody rzymskiej Kongregacji Biskupów.
Papież jest najwyższą
władzą prawodawczą – dokonuje zmian w
prawie kanonicznym – oraz w zakresie Magisterium, które wyraża się najpełniej w wydawaniu nieomylnych w zakresie wiary i moralności
dogmatów, a także w formie nauczania zwykłego (
encykliki). Papieżowi przysługuje też najwyższa władza sądownicza: rozstrzyga spory dotyczące ważności
małżeństwa oraz innych
sakramentów, ślubów zakonnych, prawa do nauczania teologii katolickiej w szkołach kościelnych etc. W tym charakterze ma prawo nakładania kar kościelnych, aż do
ekskomuniki włącznie. W obecnym czasie jednak na pierwszy plan wyłania się nie prawna ale charyzmatyczna podstawa władzy papieskiej: jest on dla wielu katolików najwyższym autorytetem moralnym.
Tytuły
Obowiązujący dziś
pełny tytuł włoski papieża brzmi wg
Liber Pontificalis (1983):
Vescovo di Roma (Biskup Rzymu), Vicario di Gesú Christo (Zastępca Jezusa Chrystusa), Succesore del Principe Degli Apostoli (Następca Księcia Apostołów), Sommo Pontifice Della Chiesa Universale (Najwyższy Kapłan Kościoła Powszechnego), Patriarcha dell' Occidente (Patriarcha Zachodu), Primate d'Italia (Prymas Italii), Arcivescovo c Metropolita Della Provincia Romana (Arcybiskup i Metropolita Prowincji Rzymskiej), Sovrano dello Stato Della Cittā del Vaticano (Głowa Państwa Citta del Vaticano), Servo Dei Servi di Dio (Sługa Boży sług Bożych).
Tytuł
Papa (od którego wzięła się nazwa "papież") w kościele wschodnim zwyczajowo przysługiwał każdemu duchownemu, natomiast w kościele zachodnim zarezerwowany był dla
biskupów. Najprawdopodobniej od IV wieku zaczął on przysługiwać wyłącznie biskupowi Rzymu. Wydaje się, że używał go właśnie w obecnym znaczeniu papież
św. Syrycjusz.
Św. Grzegorz VII postanowił, iż tytuł
Papa może być używany tylko w odniesieniu do biskupów Rzymu.
Łaciński tytuł
Pontifex (dosłownie: "budowniczy mostów") to tytuł, które chrześcijanie zaczęli używać na wzór wyznawców
judaizmu, dla określenia najwyższych kapłanów, zarządzających diecezjami. Sam tytuł
Pontifex Maximus ma korzenie pogańskie – taki tytuł nosili kapłani
rzymscy stojący na czele kolegium kapłańskiego (od ustanowienia cesarstwa tytuł ten nosili
cesarze jako zwierzchnicy religijni).
Tertulian użył go na określenie papieża
św. Kaliksta I. Wskazuje to najprawdopodobniej – choć Tertulian ironizował, używając tego terminu – iż już wówczas był on przez chrześcijan używany. Termin
Summus Pontifex nie od razu miał ustalone znaczenie. Znacznych biskupów określano mianem
pontifex summus dla odróżnienia ich od biskupów mniej poważanych. Tak tytułowano na przykład biskupa Hilarego z Arles. Natomiast papież Mikołaj I jest nazywany przez swojego legata
summus pontifex et universalis papa. Dopiero po XI wieku tytułu
Summus Pontifex zaczęto używać tylko i wyłącznie w odniesieniu do papieża.
Fraza
Servus servorum Dei (
wł. Servo Dei Servi di Dio) przechodziła podobną ewolucję, jak inne tytuły. Augustyn określał siebie jako
servus Christi et per Ipsum servus servorum Ipsius (sługa Chrystusa i przez Niego sługa sług Jego). Podobnie czynił Dezyderiusz z Cahors i św. Bonifacy. Pierwszym papieżem, który w odniesieniu do siebie użył tego tytułu był najprawdopodobniej
św. Grzegorz I, który w ten sposób odpowiedział na nadanie sobie przez patriarchów
Konstantynopola tytułu uniwersalnego biskupa. Od IX wieku tytułu
Servus servorum Dei używa się wyłącznie na określenie papieża. Warto dodać, że znaczył on początkowo najwyższego sługę, sługę nad sługami (podobnie jak w określeniu "król królów"), a dopiero później rozumiano go, jako symbol posługi wobec zwykłych
Insygnia
)
Od pozostałych biskupów papieża odróżnia
tiara, czyli potrójna korona. Nie wiadomo od kiedy biskupi Rzymu używają tiary. Wiadomo jedynie, że nastąpiło to przed
donacją Konstantyna. Tiara jest symbolem papiestwa, jednak nie jest już używana.
Paweł VI sprzedał własną tiarę, a pieniądze oddał biednym.
Jan Paweł I odmówił koronacji,
Jan Paweł II też uchylił się od koronacji i nie nosił tiary. Kolejnymi insygniami papieskimi są
Pierścień Rybaka oraz ołowiana
pieczęć z wizerunkiem św. Piotra i Pawła, którą Biskupi Rzymu pieczętują swoje najbardziej uroczyste dokumenty zwane bullami. Zarówno pierścień Rybaka jak i ołowianą pieczęć papieską
kardynał kamerling łamie po stwierdzeniu zgonu papieża w obecności trzech innych kardynałów. Jest to znak, że
pontyfikat danego papieża dobiegł końca.
Papież, w przeciwieństwie do pozostałych biskupów, nie używa zagiętego pastorału, lecz prostego krzyża. Zwyczaj ten został wprowadzony przed pontyfikatem
Innocentego III. Zwyczaj całowania stóp papieża – charakterystyczny znak oddawania czci następcy Jezusa – znany był już w VIII wieku. Wiadomo, że w ten sposób cesarz
Justynian oddawał cześć papieżowi
Konstantynowi. Zwyczaj ten został zarzucony za pontyfikatu
Jana XXIII.