Tytułu papieża używa również patriarcha Aleksandrii – głowa Kościoła koptyjskiego.
Podstawy władzy
Biskupi Rzymu, jako biskupi stolicy cesarstwa rzymskiego próbowali już w V wieku narzucić pozostałym biskupom chrześcijańskim swój prymat. Kłóciło się to z dotychczasową doktryną, która twierdziła, że wszyscy biskupi są sobie równi. Jednocześnie obowiązywała zasada pentarchii, która mówiła, że pięciu najwyższych w hierarchii biskupów (czyli patriarchów) miało rozsądzać spory w ramach Kościoła. Byli to biskupi: Rzymu, Konstantynopola, Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii.W 1870 I sobór watykański przyjął dogmat o nieomylności papieża: Nauczanie nieomylne jest tylko wtedy, gdy Biskup Rzymski występuje jako Pasterz Całego Kościoła, do całego Kościoła, w sprawach wiary i moralności z intencją expressis verbis określenia danej kwestii w sposób ostateczny (por. KPK 1983, Kan 749 § 1).
Papież jest głową Kościoła rzymskokatolickiego i katolickich Kościołów wschodnich. Godność papieża jest dożywotnia, możliwe jest jednak dobrowolne zrzeczenie się jej (możliwość przewidziana w Kodeksie Prawa Kanonicznego, która zdarzyła się tylko raz: abdykował papież Celestyn V). Po śmierci papieża zwoływane jest konklawe – zgromadzenie kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego dla wybrania nowego papieża. Czas od śmierci papieża do wyboru następcy określany jest z łaciny sediswakancją.
Biblijne podstawy władzy Biskupa Rzymu
Biskupi Rzymu oparli swój prymat na sukcesji apostolskiej. Twierdzą oni, że pierwszym biskupem Rzymu był apostoł Piotr, który miał tu zginąć śmiercią męczeńską (fakt ten bywa podawany w wątpliwość). Piotr był uczniem Jezusa, od którego uzyskał szczególną władzę. Tej doktrynie szczególnie przeciwni byli patriarchowie i biskupi greccy, którzy godzili się tylko na honorowy prymat biskupa Rzymu. Spór o pierwszeństwo biskupów Rzymu doprowadził w 1054 roku do podziału chrześcijaństwa na katolicyzm i prawosławie (Jako biblijne uzasadnienie szczególnej pozycji Biskupa Rzymu katoliccy teologowie przytaczają następujące teksty:
Ewangelia według św.Mateusza 16,18-19 (tekst podstawowy)
Za prawde powiadam: Ty jesteś Piotr Skała, i na tej Skale zbudujesz Kościół mój, a moce piekielne go nie skruszą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.
Ewangelia według św.Łukasza 22,31-32
Szymonie, Szymonie, oto szatan domagał się, żeby was przesiać jak plewy; ale Ja prosiłem za tobą, żeby nie ustała twoja wiara. Ty ze swej strony utwierdzaj twoich braci.
Ewangelia według św.Jana 21,15-17
A gdy spożyli śniadanie, rzekł Jezus do Szymona Piotra: Szymonie, synu Jana, czy miłujesz Mnie więcej aniżeli ci? Odpowiedział Mu: Tak, Panie, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego: Paś baranki moje. I znowu, po raz drugi, powiedział do niego: Szymonie, synu Jana, czy miłujesz Mnie? Odparł Mu: Tak, Panie, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego: Paś owce moje. Powiedział mu po raz trzeci: Szymonie, synu Jana, czy kochasz Mnie? Zasmucił się Piotr, że mu po raz trzeci powiedział: Czy kochasz Mnie? I rzekł do Niego: Panie, Ty wszystko wiesz, Ty wiesz, że Cię kocham. Rzekł do niego Jezus: Paś owce moje. cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia – oficjalny przekład katolicki.
Władza papieża
W Kościele katolickim władza papieża ma charakter wyjątkowy. Słowami konstytucji Pastor aeternus z 1870 roku można określić ją następująco: "najwyższa i pełna władza jurysdykcji nad Kościołem powszechnym zarówno w sprawach wiary i moralności, jak też w sprawach dyscypliny i rządzenia", a także władza "prawdziwie biskupia, zwykła i bezpośrednia nad każdym bez wyjątku Kościołem i nad każdym bez wyjątku kapłanem i wiernym, niezależna od jakiejkolwiek władzy ludzkiej" (kanon 218, nr 1-2). Swoją władzę papieże sprawują za pośrednictwem kurii rzymskiej, mającej delegowane prawo do rozstrzygania szczególnych spraw.Władza papieża ogniskuje się w prawie do nominacji biskupów – żaden biskup w Kościele katolickim nie może być konsekrowany bez zgody rzymskiej Kongregacji Biskupów.
Papież jest najwyższą władzą prawodawczą – dokonuje zmian w prawie kanonicznym – oraz w zakresie Magisterium, które wyraża się najpełniej w wydawaniu nieomylnych w zakresie wiary i moralności dogmatów, a także w formie nauczania zwykłego (encykliki). Papieżowi przysługuje też najwyższa władza sądownicza: rozstrzyga spory dotyczące ważności małżeństwa oraz innych sakramentów, ślubów zakonnych, prawa do nauczania teologii katolickiej w szkołach kościelnych etc. W tym charakterze ma prawo nakładania kar kościelnych, aż do ekskomuniki włącznie. W obecnym czasie jednak na pierwszy plan wyłania się nie prawna ale charyzmatyczna podstawa władzy papieskiej: jest on dla wielu katolików najwyższym autorytetem moralnym.
Tytuły
Obowiązujący dziś pełny tytuł włoski papieża brzmi wg Liber Pontificalis (1983): Vescovo di Roma (Biskup Rzymu), Vicario di Gesú Christo (Zastępca Jezusa Chrystusa), Succesore del Principe Degli Apostoli (Następca Księcia Apostołów), Sommo Pontifice Della Chiesa Universale (Najwyższy Kapłan Kościoła Powszechnego), Patriarcha dell' Occidente (Patriarcha Zachodu), Primate d'Italia (Prymas Italii), Arcivescovo c Metropolita Della Provincia Romana (Arcybiskup i Metropolita Prowincji Rzymskiej), Sovrano dello Stato Della Cittā del Vaticano (Głowa Państwa Citta del Vaticano), Servo Dei Servi di Dio (Sługa Boży sług Bożych).Tytuł Papa (od którego wzięła się nazwa "papież") w kościele wschodnim zwyczajowo przysługiwał każdemu duchownemu, natomiast w kościele zachodnim zarezerwowany był dla biskupów. Najprawdopodobniej od IV wieku zaczął on przysługiwać wyłącznie biskupowi Rzymu. Wydaje się, że używał go właśnie w obecnym znaczeniu papież św. Syrycjusz. Św. Grzegorz VII postanowił, iż tytuł Papa może być używany tylko w odniesieniu do biskupów Rzymu.
Łaciński tytuł Pontifex (dosłownie: "budowniczy mostów") to tytuł, które chrześcijanie zaczęli używać na wzór wyznawców judaizmu, dla określenia najwyższych kapłanów, zarządzających diecezjami. Sam tytuł Pontifex Maximus ma korzenie pogańskie – taki tytuł nosili kapłani rzymscy stojący na czele kolegium kapłańskiego (od ustanowienia cesarstwa tytuł ten nosili cesarze jako zwierzchnicy religijni). Tertulian użył go na określenie papieża św. Kaliksta I. Wskazuje to najprawdopodobniej – choć Tertulian ironizował, używając tego terminu – iż już wówczas był on przez chrześcijan używany. Termin Summus Pontifex nie od razu miał ustalone znaczenie. Znacznych biskupów określano mianem pontifex summus dla odróżnienia ich od biskupów mniej poważanych. Tak tytułowano na przykład biskupa Hilarego z Arles. Natomiast papież Mikołaj I jest nazywany przez swojego legata summus pontifex et universalis papa. Dopiero po XI wieku tytułu Summus Pontifex zaczęto używać tylko i wyłącznie w odniesieniu do papieża.
Fraza Servus servorum Dei (wł. Servo Dei Servi di Dio) przechodziła podobną ewolucję, jak inne tytuły. Augustyn określał siebie jako servus Christi et per Ipsum servus servorum Ipsius (sługa Chrystusa i przez Niego sługa sług Jego). Podobnie czynił Dezyderiusz z Cahors i św. Bonifacy. Pierwszym papieżem, który w odniesieniu do siebie użył tego tytułu był najprawdopodobniej św. Grzegorz I, który w ten sposób odpowiedział na nadanie sobie przez patriarchów Konstantynopola tytułu uniwersalnego biskupa. Od IX wieku tytułu Servus servorum Dei używa się wyłącznie na określenie papieża. Warto dodać, że znaczył on początkowo najwyższego sługę, sługę nad sługami (podobnie jak w określeniu "król królów"), a dopiero później rozumiano go, jako symbol posługi wobec zwykłych
Insygnia
Od pozostałych biskupów papieża odróżnia tiara, czyli potrójna korona. Nie wiadomo od kiedy biskupi Rzymu używają tiary. Wiadomo jedynie, że nastąpiło to przed donacją Konstantyna. Tiara jest symbolem papiestwa, jednak nie jest już używana. Paweł VI sprzedał własną tiarę, a pieniądze oddał biednym. Jan Paweł I odmówił koronacji, Jan Paweł II też uchylił się od koronacji i nie nosił tiary. Kolejnymi insygniami papieskimi są Pierścień Rybaka oraz ołowiana pieczęć z wizerunkiem św. Piotra i Pawła, którą Biskupi Rzymu pieczętują swoje najbardziej uroczyste dokumenty zwane bullami. Zarówno pierścień Rybaka jak i ołowianą pieczęć papieską kardynał kamerling łamie po stwierdzeniu zgonu papieża w obecności trzech innych kardynałów. Jest to znak, że pontyfikat danego papieża dobiegł końca.
Papież, w przeciwieństwie do pozostałych biskupów, nie używa zagiętego pastorału, lecz prostego krzyża. Zwyczaj ten został wprowadzony przed pontyfikatem Innocentego III. Zwyczaj całowania stóp papieża – charakterystyczny znak oddawania czci następcy Jezusa – znany był już w VIII wieku. Wiadomo, że w ten sposób cesarz Justynian oddawał cześć papieżowi Konstantynowi. Zwyczaj ten został zarzucony za pontyfikatu Jana XXIII.