obozu w Dachau w 1936 r.
W latach 1933-45 władze nazistowskie III Rzeszy zorganizowały na własnym terytorium oraz na ziemiach państw okupowanych zespół przynajmniej 12 tysięcy obozów i podobozów kierowanych przez SA, a później SS, policję i Wehrmacht.
Powstanie i rozwój obozów
Przed II wojną światową, na mocy rozporządzenia o "ochronie narodu i państwa" zaistniały wyłącznie obozy koncentracyjne. Służyły przede wszystkim wyniszczeniu opozycji antyhitlerowskiej oraz wyizolowaniu ludzi uznanych za groźnych, marginalnych bądź "nieprzydatnych". Szacuje się, że jeszcze przed wojną przez obozy niemieckie przeszło 165-170 tysięcy więźniów.Podczas wojny niemieccy naziści wprowadzili nowe typy obozów, zgodnie z rozszerzeniem ich roli w przeprowadzaniu założeń polityki nazistowskiej oraz konkretnych celów natury militarnej. Obozy zaczęły służyć jako miejsca przetrzymywania inteligencji krajów podbitych (w szczególności polskiej), kleru (w szczególności katolickiego), osób związanych z ruchem oporu i podziemiem, ofiar łapanek ulicznych oraz jeńców wojennych. W obozach masowo wykorzystywano więźniów do niewolniczej i wyczerpującej pracy na rzecz niemieckich firm, w tym przede wszystkim koncernów przemysłu wojennego. Eliminacja elit polskich, jak również masowe mordy na zwykłej ludności miały miejsce w ramach przygotowanego Generalnego Planu Wschodniego, mającego na celu kolonizację ziem słowiańskich.
Już w 1941, a szerzej od 1942 r., w niektórych obozach zaczęto instalować komory gazowe, które służyły mordowaniu większej liczby ludzi. Zgodnie z planem zagłady Żydów (tzw. Endlösung, pl. ostateczne rozwiązanie), przyjętym na Konferencji w Wansee, 20 stycznia 1942, w wyselekcjonowanych obozach prowadzono masową zagładę podbitej ludności żydowskiej. W obozach Niemcy mordowali również masowo Romów. Stworzono wówczas ośrodki zagłady, których działalność sprowadzała się do mordowania i palenia tysięcy zwłok dziennie. Przede wszystkim były to obozy umieszczone w Generalnym Gubernatorstwie funkcjonujące w ramach Einsatz Reinhard: Treblinka, Sobibor, Belzec, a także znajdujące się na terytorium Rzeszy: obóz zagłady Kulmhof oraz Birkenau.
W miarę awansu wojsk alianckich na Berlin, Niemcy próbowali zatrzeć ślady funkcjonowania obozów. Niektóre rozbierali i równali z ziemią, inne wysadzali w powietrze. Ostatnich więźniów wyprowadzano w marszach śmierci.
W obozach tych więziono około 18 mln. osób, z których zginęło 11 mln.
Dziś na terenach najważniejszych byłych obozów istnieją miejsca pamięci, mauzolea, muzea. W wielu jest prowadzona szeroka działalność edukacyjna.
Rodzaje obozów
Niemieckie nazwy obozów bywały różne i często mylące: Konzentrazionslager, Arbeitslager, Vernichtungslager, Sonderkommando SS, Zwangsarbeitslager, Aufenthaltslagers, Durchgangslager, Transitlager, Schutzhaftlager, Familienlager, Internierungslager itd.Przy pomocy obozów Trzecia Rzesza prowadziła kilka różniących się polityk niewolniczych i eksterminacyjnych. Prawdziwe przeznaczenie obozów bywało kryte pod eufemistycznymi nazwami, które pozwalały ukryć przed światową opinią publiczną, a również przed samymi Niemcami, realne znaczenie placówek obozowych. Sieć obozów niemieckich tworzyło kilka podstawowych rodzajów obozów, których jednak precyzyjne rozgraniczenie bywało w praktyce płynne:
Obozy koncentracyjne i pochodne:
- Konzentrazionslager (pl. obozy koncentracyjne) podstawowe placówki całego systemu, z podobozami i oddziałami roboczymi. Klasycznymi przykładami są: Dachau, Mauthausen-Gusen, Stutthof;
- Arbeitslager (pl. obozy pracy przymusowej) – powstawały na ogół najpierw jako komanda zewnętrzne. Stanowiły obozy pracy, najczęściej w przemyśle zbrojeniowym, kamieniołomach i kopalniach, były powiązane z dużymi obozami koncentracyjnymi.
- Kriegsgefangenenlager (pl. niemieckie obozy jenieckie 1939-1945) - dla jeńców wojennych, tzw. również oflagi i stalagi;
- więzienia policyjne - np. Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie;
- obozy germanizacyjne - dla dzieci i młodzieży;
- obozy przesiedleńcze i przejściowe - przeznaczone dla cywilnych osób internowanych oraz zakładników, w ostatnich latach wojny również pełniły funkcję obozów zbiorczych w rozwiniętej logistyce transportów Żydów do docelowych obozów i ośrodków zagłady.
- Vernichtungslager (pl. obozy unicestwienia) - ośrodki i obozy zagłady - w których dokonywano ludobójstwa głównie Żydów (Holocaust) od końca 1941 roku w komorach gazowych za pomocą gazu Cyklon B lub spalin. W sumie wymordowano w takich obozach ponad 2,5 mln. osób. Najważniejszymi były Birkenau, Kulmhof, Treblinka, Sobibor i Belzec. Ostatnie trzy nosiły oficjalną nazwę Sonderkommando SS (pl. Specjalne komanda SS).
Struktura obozów
Przy dużej różnorodności obozów, można wyodrębnić niektóre cechy stałe, które były odtwarzane we większości placówek, wedle modelowych założeń przyjętych przy budowie KL Dachau i KL Sachsenhausen. Przestrzeń obozowa była podzielona na cztery strefy.- Pierwsza strefa to baraki więźniarskie. Ogrodzone drutem kolczastym, pod napięciem, czasem (np. KL Sobibor) nawet polem minowym. Nieopodal znajdowały się na ogół sanitariaty. Baraki były wyposażone w dwu-trzy piętrowe trzyosobowe prycze (o szerokości rzadko przekraczającej jeden metr). W obrębie strefy baraków istniały często sektory oddzielone drutami, za którymi przetrzymywano specjalne grupy więźniów (np. rodzinny obóz cygański w Birkenau, obóz dla Żydówek w Ravensbrück, baraki dla więźniów Nacht und Nebel w Natzweiler-Struthof). Po zewnętrznej stronie drutów stały wieżyczki wartownicze. Między barakami na ogół istniała przestrzeń wykorzystywana jako plac apeli.
- Druga strefa to niektóre instytucje specjalne w obrębie obozów: lazarety, komory gazowe, krematoria, sale przesłuchań, izby i ściany egzekucji. Miejsca te były rozrzucone po całym obozie. Jedynie komory gazowe i krematoria były na ogół umieszczane na uboczu.
- Trzecia strefa to przestrzeń robocza, w której każdy Konzentrazionslager ujawniał swe oblicze jako Arbeitslager. Najpierw były to miejsca pracy komand zewnętrznych, pracujących na rzecz obozu, następnie stawały się to miejsca niewolniczej pracy na rzecz niemieckich firm i niemieckiego wysiłku wojennego. Z czasem niektóre strefy robocze się na tyle rozbudowały, że dawało to okazję do utworzenia podobozów.
- Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.
- Pierwsza strefa stanowiła swoistą ścieżkę skazanych na zagładę: strefę przybycia (rampę, plac), rozbieralnię, zakamuflowane komory gazowe. W tej strefie również sortowano mienie pozostawione przez ofiary i przygotowywano wywózkę tego mienia do Rzeszy.
- Druga strefa to doły grzebalne, później paleniska obsługiwane przez nielicznych więźniów.
- Trzecia strefa to baraki dla więźniów obsługujących proces zagłady – przy czym z reguły więźniowie sortujący mienie pozostawione przez ofiary byli odseparowani od więźniów palących zwłoki.
- Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.
Lista obozów i ośrodków zagłady
Podstawowa chronologia
1933- 30 stycznia: Marszałek Paul von Hindenburg, Prezydent Rzeszy, powołuje Adolfa Hitlera na kanclerza.
- 4 lutego: Dekret prezydencki o "ochronie narodu niemieckiego" ograniczający wolności religijne, wolność głoszenia poglądów i organizowania zebrań.
- 8 marca: Minister spraw wewnętrznych Rzeszy, Wilhelm Frick, zapowiada zakładanie obozów koncentracyjnych.
- 22 mars: Oficjalne otwarcie KL Dachau.
- Wiosna-lato: Zakazanie działalności Śwadkom Jehowy w poszczególnych Landach, następnie w Rzeszy.
- 1 kwietnia: początek bojkotów żydowskich sklepów.
- 21-26 czerwca: "Krwawy tydzień" 91 osób, głównie z opozycji politycznej (partie lewicowe) są zamordowane przez bojówki SA i SS.
- 14 lipca: Zakaz funkcjonowania partii politycznych, jedyną partią pozostaje NSDAP. Dekret o nacjonalizacji mienia wrogów narodu niemieckiego.
- Lipiec: Reinhard Heydrich poddaje cenzurze prewencyjnej wszystkie publikacje dotyczące obozów.
- 2 sierpnia: Śmierć Hindenburga. Hitler staje się "Führerem i Kanclerzem Rzeszy".
- 13 września: Po protestach dyplomatycznych, zwłaszcza ze strony Stanów Zjednoczonych, część dekretów przeciwko Świadkom Jehowy zostaje zawieszona.
- Styczeń: Wolfgang Langhoff, publikuje w Szwajcarii po niemiecku książkę opisującą 13 miesięcy pobytu w niemieckich obozach koncentracyjnych.
- 16 marca: Służba wojskowa znowu staje się obowiązkowa. Unikający służby z powodów sumienia oraz Świadkowie Jehowy są wysyłani masowo do obozów
- Lato: bojkoty i wzrost brutalności antysemickiej.
- 15 maja: Członkowie SA są skazani na więzienie za złe praktyki względem więźniów KL Hohenstein. Kilka miesięcy później wszystkich tych SA ogarnia amnestia.
- 13 lipca: Dekretem ministra spraw wewnętrznych organizacje Świadków Jehowy są rozwiązane a mienie podlega konfiskacie.
- 17 sierpnia: Zamknięcie wszystkich lóż wolnomularskich.
- 15 września: Reichstag przyjmuje jednomyślnie prawa norymberskie: prawo o "ochronie krwi i honoru narodu niemieckiego" i prawo o "obywatelstwie Rzeszy". Żydzi zostają pozbawieni wszelkiego obywatelstwa.
- 18 października: Prawo o ochronie zdrowia dziedzicznego Narodu niemieckiego. Kampania propagandy przeciwko "istnieniom, które nie warto, by żyły".
- 6 czerwca: Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych przeciwko "cygańskiej pladze".
- 16 czerwca: Utworzenie pierwszego obozu dla Romów w Marzahn, pod Berlinem.
- 12 czerwca: Tajne rozporządzenie Reinharda Heidricha rozkazujące utrzymanie w odosobnieniu więźniów żydowskich, po ukończeniu czasu na który zostali skazani.
- 5 sierpnia: Rozporządzenie Gestapo, rozkazujące zatrzymywanie i umieszczanie w obozach Świadków Jehowy i osób odmawiających służby wojskowej w przypadku, gdyby sądy przyznały im do tego prawo, lub z chwilą, gdy odsiedzieli zasądzony wyrok.
- Grudzień: Lichtenburg staje się obozem dla kobiet.
- 26 stycznia: Rozporządzenie Heinricha Himmlera nakazujące Gestapo zatrzymywać "unikającym pracy".
- 12-13 marca: Anschluss. Początek internowania opozycji politycznej i elit żydowskich w Austrii.
- 1 czerwca: R. Heidrich rozkazuje policji kryminalnej (Kripo) zatrzymywanie "elementów aspołecznych" (żebraków, Romów, włóczęgi, prostytutki i sutenerów) oraz umieszczanie ich w obozach.
- Jesień: Początek konstrukcji KL Ravensbrück przez komando z Sachsenhausen.
- 1 października: W zaanektowanych Sudetach wielka obława na polityczną opozycję. Zatrzymani lądują w obozach.
- 14 października: Hermann Göring ogłasza „arianizację dóbr żydowskich“ i umieszczenie Żydów w obozach.
- 28 października: 17 000 Żydów polskich zostaje wyrzucone z Rzeszy.
- 8 grudnia: Dekret Himmlera o "pladze cygańskiej" nakazujący identyfikację i stworzenie spisu Sinti i Romów.
- 30 stycznia: Adolf Hitler w przemówieniu przed Reichstagiem, zapowiada „wyniszczenie żydowskiej rasy w Europie w przypadku wybuchu konfliktu ogólnoeuropejskiego".
- 31 sierpnia: Śmiertelne ofiary Sachsenhausen, przebrane w polskie mundury wojskowe są użyte w gliwickiej prowokacji, co skutkuje inwazją na Polskę i wybuchem II wojny światowej.
- Październik: Hitler podpisuje dekret zezwalający na "uśmiercenie śmiercią miłosierną chorych uznanych za nieuleczalnych". Utworzenie obozu cygańskiego w Leopoldskron.
- 15 listopada: Początek deportacji 200 000 Polaków et 100 000 Żydów z Warthelandu do Generalnym Gubernatorstwie.
- 17-19 grudnia: Pierwsze uśmiercanie gazem chorych umysłowo w szpitalach w okupowanej Polsce.
- Styczeń: Testy metod eutanazji w Brandenburgii, wybór gazu spalinowego.
- 21 lutego: Heinrich Himmler podejmuje decyzję utworzenia obozu kwarantanny dla Polaków ze Śląska i Generalnym Gubernatorstwie w Auschwitz.
- 1 kwietnia: Umowa między Himmlerem i Ahnerbe Stiftung na podjęcie badań anatomicznych i genetycznych nad rasami w obozach.
- 30 kwietnia-1maja: Getto "Litzmannstadt" (Łódź) jest zamknięte.
- 4 maja: Rudolf Höss, zastępca komendanta w Sachsenhausen, obejmuje komendanturę KL Auschwitz.
- 30 maja: Początek Akcji Francka mającej na celu "fizyczne wykończenie intelektualnych elit Polski przez masowe aresztowania i zamykania w obozach".
- 14 czerwca: Pierwszy transport (Polaków) do Auschwitz (728 więźniów).
- Lato: tworzenie pierwszych obozów koncentracyjnych i tranzytowych na terytorium Francji i Belgii.
- Październik: Rząd Vichy podejmuje decyzję o internowaniu "obcokrajowców rasy żydowskiej".
- 22-23 października: "Aktion Bürckel": deportacja 7700 Żydów z Badenii, Saary i Alzacji do wolnej, południowej Francji, gdzie zostają internowani. Los ten spotka ok. 25 000 Żydów niemieckich.
- 3 listopada: Żółta gwiazda Dawida staje się obowiązkowa dla Żydów w Generalnym Gubernatorstwie.
- 15 listopada: SS zamyka warszawskie getto.
- Marzec: Początek badań nad masową sterylizacją kobiet "niegodnych macierzyństwa". Badania prowadzone na więźniach, m.in. w Ravensbrück i Auschwitz.
- 20 marca: Zamknięcie getta w Krakowie.
- 22 maja: Z rozkazu Himmlera departament zdrowia Luftwaffe dostaje zgodę na prowadzenie doświadczeń na więźniach w obozach.
- 6 czerwca: "Dekret o komisarzach" oznacza systematyczną egzekucję każdego komisarza Armii Czerwonej.
- 22 czerwca: Wehrmacht rozpoczyna operację Barbarossa – atak na Związek Radziecki. Einsatzgruppen rozpoczynają niszczenie komunistów, Żydów, partyzantów i Romów na terenie zdobytym na Związku Radzieckim.
- 31 lipca: Hermann Goering upoważnia Reinharda Heydricha by się zajął ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej.
- Sierpień: Heinrich Himmler wybiera komory gazowe, jako najskuteczniejszą z metod masowej eksterminacji.
- 24 sierpnia: Oficjalne zawieszenie metod eutanazji w Rzeszy: w latach 1940-1941 uśmiercono ponad 70 000 chorych dorosłych i ok. 5000 dzieci. W praktyce eutanazja jest dalej stosowana w obozach.
- Przełom sierpnia i września: Pierwsze próby uśmiercania masowego przy pomocy cyklonu B, wykonane na jeńcach sowieckich w Auschwitz.
- 29-30 września: SS mordują 33 700 Żydów w Babim Jarze pod Kijowem.
- 18 października: Heinrich Himmler zabrania emigrowania Żydom poza Europę.
- Listopad: Pierwsze próby gazowania spalinami w ciężarówkach w Sachsenhausen i w Kulmhof.
- Grudzień: Program BBC ujawniający eksterminację Żydów przez Trzecią Rzeszę.
- 8 grudnia: Początek masowej eksterminacji Żydów i Romów w Kulmhof
- 20 stycznia: Konferencja w Wannsee pod przewodnictwem R. Heydricha postanawia wdrożyć "ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej". Realizacją ma się zająć Adolf Eichmann.
- 27 marca: Pierwszy transport z Francji do Auschwitz. W sumie 75 721 francuskich Żydów zostało wysłanych do obozów zagłady, wśród nich 11 000 dzieci.
- 7 maja: Uruchomienie obozu zagłady Sobibor.
- 23 lipca: Pierwszy transport Żydów z warszawskiego getta przyjeżdża do Treblinki.
- Lato: Wielkie deportacje do obozów zagłady Żydów z Chorwacji, Antwerpii, Francji itd.
- 5 października: Heinrich Himmler rozkazuje deportować wszystkich Żydów z obozów w Rzeszy do Auschwitz-Birkenau i innych obozów zagłady w Generalnym Gubernatorstwie.
- 16 grudnia: Dekret Himmlera nakazuje deportację Romów do Auschwitz-Birkenau.
- 23 lutego: Wprowadzenie w Auschwitz polityki tatuaży.
- 26 lutego: Pierwszy transport Romów do Auschwitz-Birkenau.
- Luty: Po wizycie w Treblince, Heinrich Himmler rozkazuje odkopanie grobów zbiorowych i spopielenie zwłok.
- Marzec-kwiecień: Likwidacja wielkich gett (m.in. w Krakowie, Lwowie, Białymstoku, Wilnie, Mińsku oraz Warszawie).
- Kwiecień-maj: Po zajęciu Węgier, pierwsze transporty Żydów węgierskich: 435 000 osób zostaje wysłanych do Auschwitz-Birkenau.
- 28 czerwca: Armia Czerwona wyzwala pierwszy obóz: KL Vaivara.
- 3 listopada: Ostatni transport Żydów dociera do Auschwitz.
- 26 listopada: Heinrich Himmler rozkazuje zniszczenie krematoriów Auschwitz-Birkenau.
- Zima-wiosna: marsze śmierci wyruszają z większości obozów przed zbliżającym się frontem.
- 15 stycznia: KL Plaszow zostaje wyzwolony przez Armię Czerwoną.
- 27 stycznia: Armia Czerwona wchodzi do Auschwitz-Birkenau.
- 13 lipca: SS opuszcza Bergen-Belsen.
- 29 kwietnia: Ostatnia akcja gazowania w Mauthausen.
- 30 kwietnia: Samobójstwo Adolfa Hitlera
- 8 maja: Kapitulacja Rzeszy
- 23 maja: Samobójstwo Heinricha Himmlera.
- 20 listopada: Początek prac Wojskowego Trybunału Międzynarodowego w Norymbergii.