, z napisaem
Arbeit macht frei . Baraki obozowe.
. Więźniowie w baraku.
. Wieźniowie przy rakietach V2
obozu w Dachau w 1936 r.
, selekcja transportu Żydów prawdopodobnie węgierskich. Zdjęcie zrobione przez SS w 1944 roku.
w 1945 roku
- piece krematoryjne
W latach 1933-45 władze nazistowskie III Rzeszy zorganizowały na własnym terytorium oraz na ziemiach państw okupowanych zespół przynajmniej 12 tysięcy obozów i podobozów kierowanych przez SA, a później SS, policję i Wehrmacht.
Powstanie i rozwój obozów
Przed
II wojną światową, na mocy rozporządzenia o "ochronie narodu i państwa" zaistniały wyłącznie obozy koncentracyjne. Służyły przede wszystkim wyniszczeniu opozycji antyhitlerowskiej oraz wyizolowaniu ludzi uznanych za groźnych, marginalnych bądź "nieprzydatnych". Szacuje się, że jeszcze przed wojną przez obozy niemieckie przeszło 165-170 tysięcy więźniów.
Podczas
wojny niemieccy
naziści wprowadzili nowe typy obozów, zgodnie z rozszerzeniem ich roli w przeprowadzaniu założeń polityki nazistowskiej oraz konkretnych celów natury militarnej. Obozy zaczęły służyć jako miejsca przetrzymywania inteligencji krajów podbitych (w szczególności polskiej), kleru (w szczególności
katolickiego), osób związanych z ruchem oporu i podziemiem, ofiar łapanek ulicznych oraz jeńców wojennych. W obozach masowo wykorzystywano więźniów do niewolniczej i wyczerpującej pracy na rzecz niemieckich firm, w tym przede wszystkim koncernów przemysłu wojennego. Eliminacja elit polskich, jak również masowe mordy na zwykłej ludności miały miejsce w ramach przygotowanego
Generalnego Planu Wschodniego, mającego na celu kolonizację ziem słowiańskich.
Już w 1941, a szerzej od 1942 r., w niektórych obozach zaczęto instalować
komory gazowe, które służyły mordowaniu większej liczby ludzi. Zgodnie z planem
zagłady Żydów (tzw.
Endlösung, pl.
ostateczne rozwiązanie), przyjętym na
Konferencji w Wansee, 20 stycznia 1942, w wyselekcjonowanych obozach prowadzono masową zagładę podbitej ludności żydowskiej. W obozach Niemcy mordowali również masowo
Romów. Stworzono wówczas ośrodki zagłady, których działalność sprowadzała się do mordowania i palenia tysięcy zwłok dziennie. Przede wszystkim były to obozy umieszczone w
Generalnym Gubernatorstwie funkcjonujące w ramach
Einsatz Reinhard:
Treblinka,
Sobibor,
Belzec, a także znajdujące się na terytorium
Rzeszy: obóz zagłady
Kulmhof oraz
Birkenau.
W miarę awansu wojsk alianckich na
Berlin, Niemcy próbowali zatrzeć ślady funkcjonowania obozów. Niektóre rozbierali i równali z ziemią, inne wysadzali w powietrze. Ostatnich więźniów wyprowadzano w
marszach śmierci.
W obozach tych więziono około 18 mln. osób, z których zginęło 11 mln.
Dziś na terenach najważniejszych byłych obozów istnieją miejsca pamięci, mauzolea, muzea. W wielu jest prowadzona szeroka działalność edukacyjna.
Rodzaje obozów
Niemieckie nazwy obozów bywały różne i często mylące:
Konzentrazionslager, Arbeitslager, Vernichtungslager, Sonderkommando SS, Zwangsarbeitslager, Aufenthaltslagers, Durchgangslager, Transitlager, Schutzhaftlager, Familienlager, Internierungslager itd.
Przy pomocy obozów
Trzecia Rzesza prowadziła kilka różniących się polityk niewolniczych i eksterminacyjnych. Prawdziwe przeznaczenie obozów bywało kryte pod eufemistycznymi nazwami, które pozwalały ukryć przed światową opinią publiczną, a również przed samymi Niemcami, realne znaczenie placówek obozowych. Sieć obozów
niemieckich tworzyło kilka podstawowych rodzajów obozów, których jednak precyzyjne rozgraniczenie bywało w praktyce płynne:
Obozy koncentracyjne i pochodne:
- Konzentrazionslager (pl. obozy koncentracyjne) podstawowe placówki całego systemu, z podobozami i oddziałami roboczymi. Klasycznymi przykładami są: Dachau, Mauthausen-Gusen, Stutthof;
- Arbeitslager (pl. obozy pracy przymusowej) – powstawały na ogół najpierw jako komanda zewnętrzne. Stanowiły obozy pracy, najczęściej w przemyśle zbrojeniowym, kamieniołomach i kopalniach, były powiązane z dużymi obozami koncentracyjnymi.
- Kriegsgefangenenlager (pl. niemieckie obozy jenieckie 1939-1945) - dla jeńców wojennych, tzw. również oflagi i stalagi;
- więzienia policyjne - np. Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie;
- obozy germanizacyjne - dla dzieci i młodzieży;
- obozy przesiedleńcze i przejściowe - przeznaczone dla cywilnych osób internowanych oraz zakładników, w ostatnich latach wojny również pełniły funkcję obozów zbiorczych w rozwiniętej logistyce transportów Żydów do docelowych obozów i ośrodków zagłady.
Obozy zagłady:
Struktura obozów
Przy dużej różnorodności obozów, można wyodrębnić niektóre cechy stałe, które były odtwarzane we większości placówek, wedle modelowych założeń przyjętych przy budowie KL
Dachau i KL
Sachsenhausen. Przestrzeń obozowa była podzielona na cztery strefy.
- Pierwsza strefa to baraki więźniarskie. Ogrodzone drutem kolczastym, pod napięciem, czasem (np. KL Sobibor) nawet polem minowym. Nieopodal znajdowały się na ogół sanitariaty. Baraki były wyposażone w dwu-trzy piętrowe trzyosobowe prycze (o szerokości rzadko przekraczającej jeden metr). W obrębie strefy baraków istniały często sektory oddzielone drutami, za którymi przetrzymywano specjalne grupy więźniów (np. rodzinny obóz cygański w Birkenau, obóz dla Żydówek w Ravensbrück, baraki dla więźniów Nacht und Nebel w Natzweiler-Struthof). Po zewnętrznej stronie drutów stały wieżyczki wartownicze. Między barakami na ogół istniała przestrzeń wykorzystywana jako plac apeli.
- Druga strefa to niektóre instytucje specjalne w obrębie obozów: lazarety, komory gazowe, krematoria, sale przesłuchań, izby i ściany egzekucji. Miejsca te były rozrzucone po całym obozie. Jedynie komory gazowe i krematoria były na ogół umieszczane na uboczu.
- Trzecia strefa to przestrzeń robocza, w której każdy Konzentrazionslager ujawniał swe oblicze jako Arbeitslager. Najpierw były to miejsca pracy komand zewnętrznych, pracujących na rzecz obozu, następnie stawały się to miejsca niewolniczej pracy na rzecz niemieckich firm i niemieckiego wysiłku wojennego. Z czasem niektóre strefy robocze się na tyle rozbudowały, że dawało to okazję do utworzenia podobozów.
- Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.
Cechy te nie były zachowane w ośrodkach
zagłady, które nie pełniły funkcji obozowych (
Kulmhof,
Belzec,
Sobibor,
Treblinka II). W tych miejscach przestrzeń można podzielić na cztery inne strefy.
- Pierwsza strefa stanowiła swoistą ścieżkę skazanych na zagładę: strefę przybycia (rampę, plac), rozbieralnię, zakamuflowane komory gazowe. W tej strefie również sortowano mienie pozostawione przez ofiary i przygotowywano wywózkę tego mienia do Rzeszy.
- Druga strefa to doły grzebalne, później paleniska obsługiwane przez nielicznych więźniów.
- Trzecia strefa to baraki dla więźniów obsługujących proces zagłady – przy czym z reguły więźniowie sortujący mienie pozostawione przez ofiary byli odseparowani od więźniów palących zwłoki.
- Czwarta strefa to administracja, kantyna i baraki SS, domek komendanta itp.
Lista obozów i ośrodków zagłady
Lista alfabetyczna obozów
|
Główne obozy i ośrodki zagłady
|
wg granic przedwojennych
- Niemcy: Bad Sulza, Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Esterwegen, Flossenbürg, Fuhlsbüttel, Gross-Rosen, Hinzert, Lichtenburg, Mittelbau-Dora, Moringen, Neuengamme, Niederhangen-Wewelsburg, Oranienburg, Ravensbrück, Sachsenburg, Sachsenhausen;
|
wg granic z czasu wojny
- Reich: Auschwitz-Birkenau, Bad Sulza, Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Esterwegen, Flossenbürg, Fuhlsbüttel, Gross-Rosen, Hinzert, Lichtenburg, Mauthausen-Gusen, Mittelbau-Dora, Moringen, Natzweiler-Struthof, Neuengamme, Niederhangen-Wewelsburg, Oranienburg, Ravensbrück, Sachsenburg, Sachsenhausen, Stutthof;
|
wg dzisiejszych granic
- Niemcy: Bad Sulza, Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Esterwegen, Flossenbürg, Fuhlsbüttel, Hinzert, Lichtenburg, Mittelbau-Dora, Moringen, Neuengamme, Niederhangen-Wewelsburg, Oranienburg, Ravensbrück, Sachsenburg, Sachsenhausen;
|
Podstawowa chronologia
1933
- 30 stycznia: Marszałek Paul von Hindenburg, Prezydent Rzeszy, powołuje Adolfa Hitlera na kanclerza.
- 4 lutego: Dekret prezydencki o "ochronie narodu niemieckiego" ograniczający wolności religijne, wolność głoszenia poglądów i organizowania zebrań.
- 8 marca: Minister spraw wewnętrznych Rzeszy, Wilhelm Frick, zapowiada zakładanie obozów koncentracyjnych.
- 22 mars: Oficjalne otwarcie KL Dachau.
- Wiosna-lato: Zakazanie działalności Śwadkom Jehowy w poszczególnych Landach, następnie w Rzeszy.
- 1 kwietnia: początek bojkotów żydowskich sklepów.
- 21-26 czerwca: "Krwawy tydzień" 91 osób, głównie z opozycji politycznej (partie lewicowe) są zamordowane przez bojówki SA i SS.
- 14 lipca: Zakaz funkcjonowania partii politycznych, jedyną partią pozostaje NSDAP. Dekret o nacjonalizacji mienia wrogów narodu niemieckiego.
1934
- Lipiec: Reinhard Heydrich poddaje cenzurze prewencyjnej wszystkie publikacje dotyczące obozów.
- 2 sierpnia: Śmierć Hindenburga. Hitler staje się "Führerem i Kanclerzem Rzeszy".
- 13 września: Po protestach dyplomatycznych, zwłaszcza ze strony Stanów Zjednoczonych, część dekretów przeciwko Świadkom Jehowy zostaje zawieszona.
1935
- Styczeń: Wolfgang Langhoff, publikuje w Szwajcarii po niemiecku książkę opisującą 13 miesięcy pobytu w niemieckich obozach koncentracyjnych.
- 16 marca: Służba wojskowa znowu staje się obowiązkowa. Unikający służby z powodów sumienia oraz Świadkowie Jehowy są wysyłani masowo do obozów
- Lato: bojkoty i wzrost brutalności antysemickiej.
- 15 maja: Członkowie SA są skazani na więzienie za złe praktyki względem więźniów KL Hohenstein. Kilka miesięcy później wszystkich tych SA ogarnia amnestia.
- 13 lipca: Dekretem ministra spraw wewnętrznych organizacje Świadków Jehowy są rozwiązane a mienie podlega konfiskacie.
- 17 sierpnia: Zamknięcie wszystkich lóż wolnomularskich.
- 15 września: Reichstag przyjmuje jednomyślnie prawa norymberskie: prawo o "ochronie krwi i honoru narodu niemieckiego" i prawo o "obywatelstwie Rzeszy". Żydzi zostają pozbawieni wszelkiego obywatelstwa.
- 18 października: Prawo o ochronie zdrowia dziedzicznego Narodu niemieckiego. Kampania propagandy przeciwko "istnieniom, które nie warto, by żyły".
1936
- 6 czerwca: Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych przeciwko "cygańskiej pladze".
- 16 czerwca: Utworzenie pierwszego obozu dla Romów w Marzahn, pod Berlinem.
1937
- 12 czerwca: Tajne rozporządzenie Reinharda Heidricha rozkazujące utrzymanie w odosobnieniu więźniów żydowskich, po ukończeniu czasu na który zostali skazani.
- 5 sierpnia: Rozporządzenie Gestapo, rozkazujące zatrzymywanie i umieszczanie w obozach Świadków Jehowy i osób odmawiających służby wojskowej w przypadku, gdyby sądy przyznały im do tego prawo, lub z chwilą, gdy odsiedzieli zasądzony wyrok.
- Grudzień: Lichtenburg staje się obozem dla kobiet.
1938
- 26 stycznia: Rozporządzenie Heinricha Himmlera nakazujące Gestapo zatrzymywać "unikającym pracy".
- 12-13 marca: Anschluss. Początek internowania opozycji politycznej i elit żydowskich w Austrii.
- 1 czerwca: R. Heidrich rozkazuje policji kryminalnej (Kripo) zatrzymywanie "elementów aspołecznych" (żebraków, Romów, włóczęgi, prostytutki i sutenerów) oraz umieszczanie ich w obozach.
- Jesień: Początek konstrukcji KL Ravensbrück przez komando z Sachsenhausen.
- 1 października: W zaanektowanych Sudetach wielka obława na polityczną opozycję. Zatrzymani lądują w obozach.
- 14 października: Hermann Göring ogłasza „arianizację dóbr żydowskich“ i umieszczenie Żydów w obozach.
- 28 października: 17 000 Żydów polskich zostaje wyrzucone z Rzeszy.
- 8 grudnia: Dekret Himmlera o "pladze cygańskiej" nakazujący identyfikację i stworzenie spisu Sinti i Romów.
1939
- 30 stycznia: Adolf Hitler w przemówieniu przed Reichstagiem, zapowiada „wyniszczenie żydowskiej rasy w Europie w przypadku wybuchu konfliktu ogólnoeuropejskiego".
- 31 sierpnia: Śmiertelne ofiary Sachsenhausen, przebrane w polskie mundury wojskowe są użyte w gliwickiej prowokacji, co skutkuje inwazją na Polskę i wybuchem II wojny światowej.
- Październik: Hitler podpisuje dekret zezwalający na "uśmiercenie śmiercią miłosierną chorych uznanych za nieuleczalnych". Utworzenie obozu cygańskiego w Leopoldskron.
- 15 listopada: Początek deportacji 200 000 Polaków et 100 000 Żydów z Warthelandu do Generalnym Gubernatorstwie.
- 17-19 grudnia: Pierwsze uśmiercanie gazem chorych umysłowo w szpitalach w okupowanej Polsce.
1940
- Styczeń: Testy metod eutanazji w Brandenburgii, wybór gazu spalinowego.
- 21 lutego: Heinrich Himmler podejmuje decyzję utworzenia obozu kwarantanny dla Polaków ze Śląska i Generalnym Gubernatorstwie w Auschwitz.
- 1 kwietnia: Umowa między Himmlerem i Ahnerbe Stiftung na podjęcie badań anatomicznych i genetycznych nad rasami w obozach.
- 30 kwietnia-1maja: Getto "Litzmannstadt" (Łódź) jest zamknięte.
- 4 maja: Rudolf Höss, zastępca komendanta w Sachsenhausen, obejmuje komendanturę KL Auschwitz.
- 30 maja: Początek Akcji Francka mającej na celu "fizyczne wykończenie intelektualnych elit Polski przez masowe aresztowania i zamykania w obozach".
- 14 czerwca: Pierwszy transport (Polaków) do Auschwitz (728 więźniów).
- Lato: tworzenie pierwszych obozów koncentracyjnych i tranzytowych na terytorium Francji i Belgii.
- Październik: Rząd Vichy podejmuje decyzję o internowaniu "obcokrajowców rasy żydowskiej".
- 22-23 października: "Aktion Bürckel": deportacja 7700 Żydów z Badenii, Saary i Alzacji do wolnej, południowej Francji, gdzie zostają internowani. Los ten spotka ok. 25 000 Żydów niemieckich.
- 3 listopada: Żółta gwiazda Dawida staje się obowiązkowa dla Żydów w Generalnym Gubernatorstwie.
- 15 listopada: SS zamyka warszawskie getto.
1941
- Marzec: Początek badań nad masową sterylizacją kobiet "niegodnych macierzyństwa". Badania prowadzone na więźniach, m.in. w Ravensbrück i Auschwitz.
- 20 marca: Zamknięcie getta w Krakowie.
- 22 maja: Z rozkazu Himmlera departament zdrowia Luftwaffe dostaje zgodę na prowadzenie doświadczeń na więźniach w obozach.
- 6 czerwca: "Dekret o komisarzach" oznacza systematyczną egzekucję każdego komisarza Armii Czerwonej.
- 22 czerwca: Wehrmacht rozpoczyna operację Barbarossa – atak na Związek Radziecki. Einsatzgruppen rozpoczynają niszczenie komunistów, Żydów, partyzantów i Romów na terenie zdobytym na Związku Radzieckim.
- 31 lipca: Hermann Goering upoważnia Reinharda Heydricha by się zajął ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej.
- Sierpień: Heinrich Himmler wybiera komory gazowe, jako najskuteczniejszą z metod masowej eksterminacji.
- 24 sierpnia: Oficjalne zawieszenie metod eutanazji w Rzeszy: w latach 1940-1941 uśmiercono ponad 70 000 chorych dorosłych i ok. 5000 dzieci. W praktyce eutanazja jest dalej stosowana w obozach.
- Przełom sierpnia i września: Pierwsze próby uśmiercania masowego przy pomocy cyklonu B, wykonane na jeńcach sowieckich w Auschwitz.
- 29-30 września: SS mordują 33 700 Żydów w Babim Jarze pod Kijowem.
- 18 października: Heinrich Himmler zabrania emigrowania Żydom poza Europę.
- Listopad: Pierwsze próby gazowania spalinami w ciężarówkach w Sachsenhausen i w Kulmhof.
- Grudzień: Program BBC ujawniający eksterminację Żydów przez Trzecią Rzeszę.
- 8 grudnia: Początek masowej eksterminacji Żydów i Romów w Kulmhof
1942
1943
1944
1945