Czytaj więcej"/> Drukuj
Nauka to usystematyzowana, wielokrotnie rzeczowo weryfikowana i rzetelna wiedza. Terminem tym określa się też zbiór metod poznawczych, którymi posługują się badacze przy zdobywaniu rzetelnej wiedzy. Pojęcie to w języku polskim jest znacznie szersze niż angielskie "science", które obejmuje jedynie nauki przyrodnicze.

Systematyka nauk

Systematyka tradycyjna dzieli nauki na: Często ze względu na dużą użyteczność matematyki w naukach przyrodniczych używa się dla nich wspólnego określenia nauki matematyczno-przyrodnicze.
Podział ten nie jest jednak zbyt ścisły. Na przykład geografia jest jednocześnie nauką przyrodniczą i humanistyczną. Podobnie można powiedzieć o medycynie.
Inny podział to podział na nauki eksperymentalne, które zajmują się zjawiskami stale i niezmiennie powtarzalnymi oraz nauki historyczne, w których dominuje badanie zjawisk unikalnych, które mogą się wydarzyć tylko raz. Te pierwsze charakteryzują się możliwością stosowania technik eksperymentalnych, podczas gdy te drugie są skazane na wyjaśnianie zjawisk "post factum" bez dokładnej możliwości przewidywania przyszłych zjawisk.
Do tych pierwszych zaliczają się wszystkie nauki ścisłe oraz większość przyrodniczych oprócz geografii, astronomii i częściowo medycyny oraz biologii. Można jednak do nich zaliczyć również część nauk tradycyjnie humanistycznych, takich jak ekonomia, psychologia czy socjologia.
Do tych drugich należy większość nauk humanistycznych, ale także część przyrodniczych - zwłaszcza geografia i astronomia, częściowo także medycyna i biologia.
W zbliżony sposób dzieli się nauki na idiograficzne, czyli takie które opisują jakieś zjawiska i procesy, nie dążąc do ich wyjaśniania i nomotetyczne, które próbują wyjaśniać zjawiska poprzez tworzenie praw i teorii. Podział ten jednak wydaje się nieaktualny, gdyż obecnie praktycznie wszystkie nauki dążą do tworzenia praw ogólnych. Niemniej jednak pod nauki idiograficzne mogą podpadać etnografia, historia, działy biologii zajmujące się systematyką czy geografia.
W różnych okresach dziejów cywilizacji, różne dyscypliny nauki faworyzowano jako naukę najważniejszą, największą lub najczystszą nazywając ją królową nauk. Miano takie miały filozofia, później astrologia oraz kilka innych dziedzin. W czasach współczesnych godność tę piastuje matematyka.

Pojęcie naukowości

Bardzo trudno jest w praktyce ustalić, co jest nauką a co nie jest (

Początki

Rozmaici filozofowie próbowali na różne sposoby tworzyć jasne kryteria naukowości oraz prawdziwości. Lista tego rodzaju prób jest bardzo długa. Poniżej zamieszczamy tylko najważniejsze z nich.
Kartezjusz twierdził, że ściśle naukowe i pewne jest tylko to, co da się wywieść wprost z rozważań abstrakcyjno-logicznych - a więc "dobra filozofia", matematyka i logika. Pozostałe działy wiedzy stają się tym bardziej naukowe, im bardziej korzystają z dokonań nauk abstrakcyjno-logicznych.
Empirycy brytyjscy na czele z Lockiem twierdzili przeciwnie - że naukowa jest tylko ta wiedza, która została potwierdzona eksperymentalnie, a wszystko czego się nie da dowieść w ten sposób jest tylko czystą spekulacją.
Immanuel Kant zauważył, że ani same zbiory faktów potwierdzonych eksperymentalnie, ani rozważania czysto spekulacyjne nie prowadzą zazwyczaj do rzetelnej, użytecznej wiedzy. Badając drogi postępowania najsławniejszych fizyków swoich czasów, stwierdził on, że prawdziwym źródłem wiedzy naukowej jest stosowanie odpowiedniej metody polegającej na świadomym, początkowo czysto spekulacyjnym tworzeniu spójnych logicznie hipotez, a dopiero później weryfikowanie ich drogą empiryczną. Same fakty empiryczne są tylko zbiorami takich faktów i nic z nich dla nas nie wynika. Dopiero dobra teoria jest w stanie zrobić z nich użytek. Weryfikacja empiryczna hipotez jest jednak niezbędna do odrzucania błędnych teorii i nie można się bez niej obejść, gdyż spójnych logicznie hipotez można tworzyć nieskończoną liczbę. Tak więc wiedza naukowa to dobra teoria + jej empiryczne potwierdzenie.
Utylitaryści amerykańscy twierdzili z kolei, że o tym, czy dana teoria jest naukowa czy nie decyduje jej użyteczność. Jeśli stosowanie jakiejś teorii w praktyce daje pozytywne rezultaty (na przykład silnik zbudowany z uwzględnieniem drugiej zasady termodynamiki działa), to znaczy że teoria jest dobra i naukowa niezależnie od tego, jaka jest jej struktura i w jaki sposób udało się do niej dojść.

Pozytywizm logiczny i jego krytyka

Empirokrytycyści i pozytywiści logiczni uściślili poglądy Kanta tworząc pojęcie weryfikacji teorii. Pojęcie to było rozwijane głównie w ramach kręgów związanych z Kołem Wiedeńaskim. U jego podstaw legło przekonanie że teoria czy pogląd mogą zostać uznane za naukowe, jeśli wypowiadają jakąś prawdę o rzeczywistości, która może znaleźć potwierdzenie w doświadczeniu. Treści nienaukowe zaś, to takie, które są niezależne od doświadczenia. Tym samym utworzono program uporządkowania nauki postulujący usunięcie z niej wszystkich treści mówiących nie o doświadczeniu i rzeczywistości lecz o np. konstrukcjach teoretycznych.
Program ten szybko został zanegowany zaś głównym autorem ataku na te poglądy był Karl Popper. Zauważył on, że wiele teorii naukowych - zwłaszcza tych podstawowych - w ogóle nie ma szans (ze względów praktycznych) być dowiedzionych eksperymentalnie. Nie da się na przykład wykonać eksperymentu dowodzącego słuszności zasady zachowania energii w skali całego kosmosu. Podobnie fakt, że jakieś zjawisko zdarza się co dzień ( np. co dzień wschodzi Słońce) nie oznacza, że mamy prawo sądzić że zdarzy sie ono w dniu następnym. Jako przykład można sie tu posłużyć paradoksem pochodzącym od Russella: człowiek karmi indyka przez każdy dzień jego życia, aby w końcu w ostatnim dniu go zabić. Prace Poppera dotyczyły jedynie określenia czy dana wypowiedź jest naukowa: wg. Poppera jest nią jeśli dopuszcza efektywną falsyfikację.
Krytyka Poppera pozytywizmu logicznego doprowadziła go do próby budowy innych kryteriów naukowości niż proponowane w ramach Koła Wiedeńskiego. Spostrzegł on, że jakkolwiek nie da się przedstawić eksperymentu czy zjawiska, które absolutnie dowodziłoby danej teorii, to można jednak wymyślić dla tego rodzaju teorii eksperyment, który dowiódłby ich niesłuszności. Tak więc dla podważenia zasady zachowania energii wystarczy zbudować urządzenie, które będzie miało stale ujemny bilans energii, a mimo to będzie działało. Zdaniem empiriokrytycystów naukowe teorie, to właśnie te, które da się w ten sposób poddać falsyfikacji. Jeśli teoria jest zbudowana tak, że nie da się wymyślić żadnego eksperymentu, który by ją obalił, to nie jest naukowa. Poglądy Poppera stanowią dzisiaj jeden z elementów metodologii naukowej, zaś jako prąd filozofii nauki nazywane są popperyzmem.

Teoria rewolucji naukowych

Teorie Thomasa Kuhna - do napisania

Teoria programów badawczych

Twórcą kolejnego podejścia do zagadnienia naukowości był Imre Lakatos
Lakatosa podejście do filozofii nauki było próbą wypracowania kompromisu między falsyfikacjonizmem Poppera a teorią rewolucji naukowych głoszoną przez Kuhna. Teoria Poppera wymaga, by naukowcy zarzucali swe teorie, gdy tylko napotkają na obserwacje, które je falsyfikują, a w to miejsce tworzyli śmiałe hipotezy. Zdaniem Kuhna, nauka to ciąg przeplatających się okresów nauki normalnej, gdy uczeni obstają przy swych teoriach mimo gromadzenia się przeczących im obserwacji oraz rewolucji naukowych, polegających na zmianach w sposobie myślenia.
Lakatos szukał podejścia metodologicznego, które pozwalałoby pogodzić te sprzeczne stanowiska, a jednocześnie mogłoby dostarczyć racjonalnego i zgodnego z faktami historycznymi oglądu postępu dokonującego się w nauce.
Dla Lakatosa to, co uważamy za "teorie" to w gruncie rzeczy zespoły teorii odwołujących się do wspólnych idei – twardego rdzenia (ang. hard core) w terminologii Lakatosa. Owe zespoły teorii Lakatos nazwał programami badawczymi – uczeni zaangażowani w dany program badawczy będą starali się chronić jego rdzeń przed falsyfikacją za pomocą hipotez pomocniczych. Podczas gdy dla Poppera podejście takie dyskredytuje tworzone ad hoc hipotezy, Lakatos pokazuje, że budowanie pasa ochronnego hipotez roboczych wokół rdzenia programu badawczego nie zawsze jest czymś złym. Zamiast pytać, czy hipoteza jest prawdziwa czy fałszywa, Lakatos sugeruje, by rozważyć, czy program badawczy jest postępowy się czy degeneruje. Postępowy program badawczy rozpoznajemy po odkrywaniu przez niego nowych i zdumiewających faktów. Program, który się degeneruje przejawia się brakiem rozrostu, lub tym, że jego pas ochronny nie prowadzi do niczego nowego.
Lakatos szedł tutaj za myślą Quine'a, że główną ideę każdej teorii można bronić przed atakami, kierując je przeciwko innym jej składnikom. (
Falsyfikacjonizm przyjmował bowiem, że naukowcy tworzą teorie, a Natura ogranicza się do wyrażenia swego NIE w formie niespójności obserwacji. Według Poppera, podtrzymywanie teorii w sytuacji, gdy Natura je odrzuciła jest irracjonalne, a jednak Kuhn pokazał, że jest to dość powszechną praktyką. Według Lakatosa zaś nie jest tak, że my przedkładamy teorię, a Natura zgłasza swe weto; jest raczej tak, że przedkładamy całą gęstwinę teorii, a natura mówi <>. Niespójność tę można usunąć nie zmieniając programu badawczego – można zostawić twardy rdzeń, a zmienić jedynie hipotezy pomocnicze.
Jednym z przykładów jest historia zasad dynamiki Newtona. W fizyce Newtona (programie badawczym) prawa te nie są poddawane falsyfikacji, gdyż stanowią twardy rdzeń programu. Program badawczy dostarcza schematu, w obrębie którego prowadzone badania naukowe bezustannie odwołują się do twardego rdzenia bez ciągłego uzasadniania go. W tym sensie jest on podobny do Kuhnowskiego paradygmatu.
Lakatos był przekonany, że program badawczy zawiera zarówno reguły metodologiczne, które wskazują w jakich kierunkach nie prowadzić badań (Lakatos nazwał to heurystyką negatywną) jak i takie, które sugerują w jakim kierunku badania prowadzić (heurystyka pozytywna).
Lakatos utrzymywał, że nie wszystkie zmiany hipotez pomocniczych (problem shifts) w obrębie systemu badawczego są równie dopuszczalne. Wierzył, że wartość zmian może być oceniana na podstawie ich zdolności do wyjaśniania obaleń i możliwości przewidywania nowych faktów. Jeśli tak jest, to zmiany takie są postępowe; jeśli nie, jeśli są po prostu ad-hoc, należy określić je jako degenerujące.
Co więcej, Lakatos wierzył, że jeśli program badawczy jest postępowy, wówczas rozsądnym jest jest zmieniać hipotezy pomocnicze, by mogły stawiać czoła anomaliom. Jeśli natomiast program badawczy jest degenerujący się, to napotyka on na programy konkurencyjne i może być "sfalsyfikowany" przez zwykłe zastąpienie go lepszym (czyli bardziej postępowym) programem badawczym. Te właśnie zmiany są Kuhnowskimi rewolucjami naukowymi i to właśnie określa ich racjonalności – nie są one zwyczajnymi zmianami przekonań w obrębie społeczności uczonych (jak zdaniem Lakatosa pojmował je Kuhn).

Uwagi końcowe

Zasady metodologii będące sumą przemyśleń wypracowanych w ramach przedstawionych podejść są z powodzeniem stosowane przez nauki ścisłe. Można zaryzykować twierdzenie, że tzw. twarde jądro nauki ( a więc dziedziny tradycyjnie określane w świecie anglosaskim mianem science: fizyka, chemia, biologia i dziedziny pokrewne, ale także historia, czy lingwistyka) doskonale spełnia takie założenia metodologiczne. Problemy natomiast pojawiają się w naukach które z jakiegoś powodu nie wypracowały właściwych mechanizmów oceny wiedzy a także często, co za tym idzie, paradygmatu. Wg. Khuna nauki te znajdują się w stanie przed-paradygmatycznym. Zwykle spowodowane jest to np. młodością danej dziedziny wiedzy, jak na przykład w wypadku socjologii, rozumianej jako nauka empiryczna oparta na rzetelnych badaniach statystycznych, której historia liczy ledwie niecałe dwieście lat ( choć jej początki datowane są na prace Galtona). Innymi powodami utrudniajacymi rzetelne stosowanie metodologii nauk ścisłych może być zależność od polityki, chęć takiego przedstawiania wyników jakoby miały one ważne znaczenie, co zwykle pokrywa sie z ogłaszaneim wyników jako rewolucyjne, chęć dostepu do funduszy badawczych. Współczesne stosowanie w nauce zasad marketingu i reklamy, zapoczatkowane amerkanizacją nauki w początkach XX wieku doprowadza często do mylenia popularności ( w sensie: medialności) z rzetelnością czy znaczeniem wiedzy.
Ważnym aspektem rozwoju nauki o którym koniecznie należy pamiętać są praktyczne zastosowania. Zwykle pomijane w dyskusjach filozoficznych są w istocie powodem dla którego uprawia się naukę, choć niekoniecznie stanowią źródło motywacji jednostek które to robią. Zwykle sponsorem badań, zwłaszcza podstawowych, jest państwo lub konsorcja wielu państw. Oczekiwania w stosunku do takich badań sa podobne jak do inwestycji bankowej: w okreslonym czasie maja przyniesć one zyski. Przykład udanej inwestycji w nauce: przeznaczając pieniądze na lot na Księżyc astronautów, otrzymujemy w zamian: teflon, polar, rzepy, metody obliczeniowe i doskonalsze komputery, silniki rakietowe, znaczący postęp w dziedzinie łączności, organizacji zespołów inżynierskich, wykształcenie znakomitych pilotów, inżynierów i kadry zarządzającej, sukces medialny, propagandowy i polityczny, przeniesienie zmagań politycznych z dziedzin militarnych w warstwę badawczą. Lot na Księżyc jest w tym kontekście jedynie pretekstem podawanym do informacji publicznej w celu uzasadnienia wydania znacznych funduszy na inwestycję której zasadnośc może budzić zresztą zasadne kontrowersje.
Dawne, aktualnie nie używane nazwy działów nauki: , Impact factor, konferencja naukowa.
Materiał wydrukowany z portalu zgapa.pl dnia 2020-10-30 09:00:14