Narodowy socjalizm (
niem. Nazionalsozialismus), zwany również
nazizmem (niem.
Nazi) i
hitleryzmem (od nazwiska
Adolfa Hitlera), to
totalitarna ideologia
NSDAP obowiązująca w
Niemczech w czasie panowania tej partii 1933-1945. Głównymi ideologami narodowego socjalizmu byli:
Adolf Hitler (
Mein Kampf) oraz Alfred Rosenberg i
Joseph Goebbels.
Ideologia narodowego socjalizmu doprowadziła do powstania w Niemczech państwa
totalitarnego, które swoją ekspansjonistyczną, mocarstwową polityką doprowadziło do wybuchu
drugiej wojny światowej. W czasie swojego panowania w Niemczech i w państwach okupowanych, narodowy socjalizm doprowadził do łamania praw człowieka, wprowadzania rządów terroru i
ludobójstwa, szczególnie w odniesieniu do ludności pochodzenia
żydowskiego.
Rasizm
Narodowy socjalizm głosił wyższość narodu niemieckiego, należącego do "rasy aryjskiej" (wywodzonej od
Ariów - starożytnego ludu
indoeuropejskiego) w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad
Żydami i
Cyganami. Ideę tą połączono z
nietzscheańską koncepcją "nadczłowieka" (
Übermensch), wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi" i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami (
Herrenvolk).
Naziści wyznawali pogląd, że mieszanie się ras (
Rassenschande) powoduje ich degenerację, dlatego wprowadzili ustawodawstwo zakazujące małżeństw i stosunków seksualnych Niemców z osobami innej rasy (
ustawy norymberskie). "Poprawianiu" rasy miały także służyć program
eutanazji i
sterylizacji osób "niepełnowartościowych" biologicznie. Realizowano także dalsze projekty w duchu
eugeniki, w tym kradzież dzieci, wspieranie rozrodczości według kryteriów rasowych (ośrodki
Lebensborn), a rozważano wprowadzenie
wielożeństwa. Poglądy rasowe determinowały w dużym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły do
holocaustu.
Narodowi socjaliści łączyli rasizm z niemieckim
nacjonalizmem. Uważano narody za organizmy, które walczą o przetrwanie i ekspansję i mają prawo w tej walce stosować wszystkie dostępne środki. Planowano uzyskać
przestrzeń życiową na Wschodzie (
Lebensraum im Osten) dla narodu niemieckiego poprzez podbój innych narodów. Politykę tę wyznaczały oprócz motywów narodowych także rasowe: lekceważący stosunek w stosunku do
Słowian, rzekomo pozbawionych zdolności do rządzenia. Dla uzasadnienia konieczności ekspansji terytorialnej wykorzystywano także teorie
geopolityczne.
Narodowi socjaliści kryteriom rasowo-biologicznym podporządkowali także politykę kulturalną. Zwalczano twórców pochodzenia żydowskiego, a także - jako produkt obcych ras i przejaw degeneracji - sztukę współczesną oraz
jazz. Sztuka według ideału narodowosocjalistycznego powinna głosić wielkość narodu, heroizm "nadludzi", więź z przyrodą, tradycyjne wartości rodzinne. Ideały więzi człowieka z przyrodą i ziemią ojczystą streszczał slogan Krew i Ziemia (
Blut und Boden).
Odrzucenie demokracji i rządy jednostki
Narodowy socjalizm był wzorowany na
włoskim faszyzmie (czasem te terminy są używane wymiennie). Odrzucał demokrację i parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców (
Führerprinzip), a szczególnie wodza narodu i partii
NSDAP, którym był
Adolf Hitler. Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny i zlikwidowali wolną prasę i wolne
związki zawodowe.
Szczególnie zajadle atakowano
marksizm,
komunizm oraz
socjaldemokrację, których obwiniali o to, że
wojna światowa nie została przegrana na polu bitwy, lecz w wyniku "ciosu w plecy" (
Dolchstoss). Postrzegając porządek narzucony
Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, dążyli do wcielenia wszystkich ziem zamieszkałych przez Niemców - a więc przede wszystkim
Austrii,
Wolnego Miasta Gdańska, oraz części
Czechosłowacji i
Polski.
Polityka socjalna
Nazizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, które dominowały w Niemczech przed dojściem NSDAP do władzy, jednak w przeciwieństwie do
komunizmu nie negował prywatnej własności środków produkcji. W polityce gospodarczej był za gospodarką mieszaną - znacznym
interwencjonizmem państwowym, nie naruszającym jednak zasady prywatnej własności środków produkcji. Szeroko natomiast rozbudowano system pomocy socjalnej (
Winterhilfe), taniego masowego wypoczynku (
Kraft durch Freude) itp.
Skutki
W roku 1933 w wyniku wyborów do
Reichstagu NSDAP przejęła władzę w Niemczech i wprowadziła
totalitarne rządy, oparte na monopolistycznej pozycji partii. Jej przywódca, Adolf Hitler, został kanclerzem Niemiec, a w roku 1934 objął dodatkowo funkcję prezydenta.
Choć stosowanie przemocy zaczęło się wkrótce po przejęciu władzy, to
Trzecia Rzesza przed wybuchem
II wojny światowej zakres prześladowań nie był wyjątkowy na tle ówczesnego świata. Na przykład ilość więźniów w obozach, głównie politycznych, nie przekraczała kilkudziesięciu tysięcy, podczas gdy w
Związku Radzieckim w tym samym czasie była to już liczba rzędu dziesiątek milionów.
Po wybuchu II wojny światowej armia i inne organizacje zbrojne Trzeciej Rzeszy zaczęły stosować
terror i
ludobójstwo na dużą skalę. W pierwszej kolejności dążono do eksterminacji wszystkich Żydów (
Holocaust) i Cyganów.