Narodowy socjalizm (niem. Nazionalsozialismus), zwany również nazizmem (niem. Nazi) i hitleryzmem (od nazwiska Adolfa Hitlera), to totalitarna ideologia NSDAP obowiązująca w Niemczech w czasie panowania tej partii 1933-1945. Głównymi ideologami narodowego socjalizmu byli: Adolf Hitler (Mein Kampf) oraz Alfred Rosenberg i Joseph Goebbels.
Ideologia narodowego socjalizmu doprowadziła do powstania w Niemczech państwa totalitarnego, które swoją ekspansjonistyczną, mocarstwową polityką doprowadziło do wybuchu drugiej wojny światowej. W czasie swojego panowania w Niemczech i w państwach okupowanych, narodowy socjalizm doprowadził do łamania praw człowieka, wprowadzania rządów terroru i ludobójstwa, szczególnie w odniesieniu do ludności pochodzenia żydowskiego.
Rasizm
Narodowy socjalizm głosił wyższość narodu niemieckiego, należącego do "rasy aryjskiej" (wywodzonej od Ariów - starożytnego ludu indoeuropejskiego) w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tą połączono z nietzscheańską koncepcją "nadczłowieka" (Übermensch), wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi" i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami (Herrenvolk).Naziści wyznawali pogląd, że mieszanie się ras (Rassenschande) powoduje ich degenerację, dlatego wprowadzili ustawodawstwo zakazujące małżeństw i stosunków seksualnych Niemców z osobami innej rasy (ustawy norymberskie). "Poprawianiu" rasy miały także służyć program eutanazji i sterylizacji osób "niepełnowartościowych" biologicznie. Realizowano także dalsze projekty w duchu eugeniki, w tym kradzież dzieci, wspieranie rozrodczości według kryteriów rasowych (ośrodki Lebensborn), a rozważano wprowadzenie wielożeństwa. Poglądy rasowe determinowały w dużym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły do holocaustu.
Narodowi socjaliści łączyli rasizm z niemieckim nacjonalizmem. Uważano narody za organizmy, które walczą o przetrwanie i ekspansję i mają prawo w tej walce stosować wszystkie dostępne środki. Planowano uzyskać przestrzeń życiową na Wschodzie (Lebensraum im Osten) dla narodu niemieckiego poprzez podbój innych narodów. Politykę tę wyznaczały oprócz motywów narodowych także rasowe: lekceważący stosunek w stosunku do Słowian, rzekomo pozbawionych zdolności do rządzenia. Dla uzasadnienia konieczności ekspansji terytorialnej wykorzystywano także teorie geopolityczne.
Narodowi socjaliści kryteriom rasowo-biologicznym podporządkowali także politykę kulturalną. Zwalczano twórców pochodzenia żydowskiego, a także - jako produkt obcych ras i przejaw degeneracji - sztukę współczesną oraz jazz. Sztuka według ideału narodowosocjalistycznego powinna głosić wielkość narodu, heroizm "nadludzi", więź z przyrodą, tradycyjne wartości rodzinne. Ideały więzi człowieka z przyrodą i ziemią ojczystą streszczał slogan Krew i Ziemia (Blut und Boden).
Odrzucenie demokracji i rządy jednostki
Narodowy socjalizm był wzorowany na włoskim faszyzmie (czasem te terminy są używane wymiennie). Odrzucał demokrację i parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców (Führerprinzip), a szczególnie wodza narodu i partii NSDAP, którym był Adolf Hitler. Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny i zlikwidowali wolną prasę i wolne związki zawodowe.Szczególnie zajadle atakowano marksizm, komunizm oraz socjaldemokrację, których obwiniali o to, że wojna światowa nie została przegrana na polu bitwy, lecz w wyniku "ciosu w plecy" (Dolchstoss). Postrzegając porządek narzucony Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, dążyli do wcielenia wszystkich ziem zamieszkałych przez Niemców - a więc przede wszystkim Austrii, Wolnego Miasta Gdańska, oraz części Czechosłowacji i Polski.
Polityka socjalna
Nazizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, które dominowały w Niemczech przed dojściem NSDAP do władzy, jednak w przeciwieństwie do komunizmu nie negował prywatnej własności środków produkcji. W polityce gospodarczej był za gospodarką mieszaną - znacznym interwencjonizmem państwowym, nie naruszającym jednak zasady prywatnej własności środków produkcji. Szeroko natomiast rozbudowano system pomocy socjalnej (Winterhilfe), taniego masowego wypoczynku (Kraft durch Freude) itp.Skutki
W roku 1933 w wyniku wyborów do Reichstagu NSDAP przejęła władzę w Niemczech i wprowadziła totalitarne rządy, oparte na monopolistycznej pozycji partii. Jej przywódca, Adolf Hitler, został kanclerzem Niemiec, a w roku 1934 objął dodatkowo funkcję prezydenta.Choć stosowanie przemocy zaczęło się wkrótce po przejęciu władzy, to Trzecia Rzesza przed wybuchem II wojny światowej zakres prześladowań nie był wyjątkowy na tle ówczesnego świata. Na przykład ilość więźniów w obozach, głównie politycznych, nie przekraczała kilkudziesięciu tysięcy, podczas gdy w Związku Radzieckim w tym samym czasie była to już liczba rzędu dziesiątek milionów.
Po wybuchu II wojny światowej armia i inne organizacje zbrojne Trzeciej Rzeszy zaczęły stosować terror i ludobójstwo na dużą skalę. W pierwszej kolejności dążono do eksterminacji wszystkich Żydów (Holocaust) i Cyganów.