W latach 1836 i 1840 próbował przejąć rządy we Francji w drodze zamachów stanu, po aresztowaniu udało mu się zbiec do Anglii. Powrócił w 1848 r. i został w grudniu wybrany prezydentem republiki. W grudniu 1851 r. w drodze zamachu stanu, po proklamowaniu stanu oblężenia i obsadzenia Paryża przez wojsko, prezydent uchylił konstytucję z 1848 r. i wprowadził nową na podobieństwo konstytucji konsularnej z 1799 r. Powierzyła mu ona na 10 lat funkcję prezydenta z dyktatorskim zakresem władzy. Rozwiązał też Zgromadzenie Prawodawcze, ustanawiając 3-izbowy parlament z Senatem, Radą Państwa i Ciałem Ustawodawczym. Ale już w grudniu 1852 r, po uchwale Senatu i plebiscycie, ogłosił się dziedzicznym Cesarzem Francuzów "z łaski Bożej i woli narodu", jako Napoleon III.
II Cesarstwo Francuskie
Przez pierwszych osiem lat swego panowania cesarz Napoleon III rządził bardzo autorytarnie. Reżim swej władzy oparł na wojsku, policji, administracji i Kościele katolickim. Zmniejszone zostały uprawnienia Senatu i Rady Stanu, a opozycja republikańska i socjalistyczna poddane zostały represjom oraz osłabione aresztowaniami i banicją swych przywódców. Ograniczone zostały dotychczasowe republikańskie prawa obywatelskie, wprowadzono na powrót cenzurę publikacji i widowisk, zakaz strajków, do 1864 r. zakaz zrzeszania się robotników, rozwiązana została Gwardia Narodowa, usunięto symbole republikańskie.29 stycznia 1853 roku Napoleon III poślubił hrabinę Eugenię de Montijo.
We wrześniu 1854 r. Francja, wraz z Wielką Brytanią, interweniowały w wojnie rosyjsko-tureckiej po stronie Turcji. Oba państwa obawiały się bowiem dalszego wzrostu potęgi Rosji, po grożącym całkowitym rozbiciu przez nią imperium tureckiego. Interwencja polegała na dokonaniu dużego desantu wojskowego na Półwyspie Krymskim (Wojna Krymska). Rozegrały się tam ciężkie walki, z których sprzymierzeni wyszli zwycięsko, głównie zresztą na skutek skrajnej nieudolności generałów rosyjskich. W traktacie pokojowym, zawartym w Paryżu w 1856 r., główne korzyści uzyskała Wielka Brytania, umacniając swą imperialną potęgę w basenie Morza Śródziemnego. Rosja została upokorzona, Imperium tureckie ocalone na dalszych kilkadziesiąt lat, a Francja straciła 100 tys. żołnierzy.
Większych korzyści mógł spodziewać się Napoleon III Bonaparte, gdy w 1859 r. poprowadził 100 tys. armię na pomoc Królestwu Sardynii (Piemontu), zaatakowanemu przez wojska austriackie. Zostały one pobite przez Francuzów pod Magentą i Solferino w Lombardii, po czym Napoleon III zawarł z Austrią rozejm, anektując prowincję lombardzką do Francji, a następnie wymieniając ją z Piemontem na przygraniczne tereny Sabaudii i Nicei. Klęska Austrii stała się asumptem do powstań narodowościowych w Toskanii, Parmie, Modenie i Państwie Kościelnym. Wszystkie te, dotąd odrębne państewka, przyłączyły się wraz z Królestwem Obojga Sycylii, ale bez Państwa Kościelnego, do Królestwa Sardynii , które uosabiało wówczas idee risorgimento, to jest wskrzeszenia jednego państwa włoskiego.
W wyniku zmian na mapie Italii, Państwo Kościelne zostało zmniejszone do prowincji Rzymu, a świecka władza papieża mocno ograniczona. Stało się to powodem wielkiej krytyki Napoleona III przez biskupów, katolików francuskich i opozycji monarchistycznej. W rezultacie zastosował on represje wobec kleru, zamykając część gazet oraz stowarzyszeń katolickich i szkół zakonnych. Również burżuazja francuska, stanowiąca dotąd podporę władzy Cesarstwa, wystąpiła z krytyką Napoleona III za zawarcie liberalnego traktatu handlowego z Wielką Brytanią. W tej nowej sytuacji politycznej Napoleon III poczynił znaczne koncesje wobec opozycji republikańskiej. Ogłosił amnestię dla więźniów politycznych, rozszerzył uprawnienia parlamentu, przywódcy republikańscy mogli wrócić z wygnania do kraju, usankcjonowano prawnie strajki, upowszechniono bezpłatne szkoły podstawowe itp. Ta liberalizacja Cesarstwa uzyskała 83 % poparcia w ogólnonarodowym plebiscycie.
Po wojnie włoskiej Francja nie miała już żadnych sukcesów w swej zagranicznej polityce w Europie. Gdy wybuchło powstanie styczniowe w Polsce, Napoleon III nie mógł, mimo pierwotnych obietnic, przyjść z pomocą Polakom, gdyż utrzymywał wtedy dobre stosunki z Rosją. Zaskoczony został zaborem duńskiego Szlezwiku przez Prusy, a następnie pokonaniem przez nie Austrii. Prusy Bismarcka po zdominowaniu Związku Niemieckiego stały się też dużym zagrożeniem dla Francji.
Za to w polityce kolonialnej Francuzi mogli odnotować wiele sukcesów. W północnej Afryce utwierdzili swe rządy w Algierii i opanowali Maroko oraz Tunis, zaś w środkowej terytoria Senegalu, Gwinei, Dahomeju, Gabonu i Wybrzeża Kości Słoniowej, natomiast na Oceanie Indyjskim wyspę Madagaskar. Również w Egipcie umocniły się wpływy francuskie, czego przejawem była budowa przez francuskiego inżyniera Ferdynanda Lessepsa Kanału Sueskiego, oddanego do użytku w 1869 r. Na Bliskim Wschodzie francuski korpus ekspedycyjny zajął Syrię, a w Indochinach terytoria Annamu i Kambodży. W Chinach wspólna wyprawa wojskowa Francji i Anglii umocniła przywileje handlowe tychże w tym wielkim państwie. Jedyną porażką w ekspansji zamorskiej II Cesarstwa była przegrana wojna o uzależnienie Meksyku, a to w wyniku wsparcia Meksykańczyków przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
Prawie przez cały czas istnienia II Cesarstwa francuskiego, gospodarka kraju rozwijała się względnie intensywnie, stymulowana zwłaszcza rozwojem przemysłu. Najbardziej rozbudowały się przemysły tekstylny i ciężki. Burzliwie rozwijał się transport, dzięki budowie w całym kraju linii kolejowych, które liczyły w 1870 r. już 24 tys. kilometrów. Także marynarka handlowa Francji stała się potęgą, drugą po angielskiej. Również rolnictwo, mimo swego rozdrobnienia (w 1900 r. było 1,5 miliona gospodarstw), notowało stały, choć niewielki, wzrost swej produkcji. Przebudowane i rozbudowane zostały duże miasta: Paryż, Lyon, Marsylia. Otrzymały one oświetlenie gazowe, wodociągi, kanalizację, autobusy konne. Zaczęto stosować konstrukcje stalowe w budownictwie dworców kolejowych, hal targowych, mostów. W Paryżu wyburzono i przebudowano kilka dzielnic pod kierownictwem barona Haussmanna. Zaplanował on szerokie aleje, bulwary i place gwiaździste na głównych skrzyżowaniach ulicznych, a to w celu umożliwienia dalekiego ostrzału artyleryjskiego na wypadek rozruchów i walk ulicznych. Miasto wzbogaciło się o tysiące nowych budowli, fortyfikacje, gmach wielkiej opery.
Dużą rolę w rozwoju gospodarczym odgrywały banki i nowe formy obrotu kapitałowego: akcje, obligacje, papiery państwowe. Rozrastała się administracja ogólna i komunalna, poczta, szkolnictwo, policja, a praca w administracji pozwalała na lepszy zarobek, niż otrzymywali robotnicy przemysłowi. Przy czym ci ostatni pracowali 11-12 godzin na dobę, bez zabezpieczenia na starość, lub na wypadek inwalidztwa, ich warunki mieszkaniowe były nędzne, wzrost płac bardzo powolny. To też mnożyły się strajki i inne spontaniczne formy protestów robotniczych, szczególne ich natężenie przypadało na ostatnie lata II Cesarstwa.
W lipcu 1870 r. rząd francuski, sprowokowany propozycjami obsadzenia tronu hiszpańskiego przez członka pruskiej dynastii Hohenzollernów, wypowiedział Prusom wojnę (wojna francusko-pruska 1870-1871). Kanclerz pruski Bismarck tylko na to czekał. Wykorzystując transport kolejowy, szybko przerzucił swą, zmobilizowaną wcześniej, 500-tys. armię do Alzacji, atakując graniczne twierdze francuskie. Do września wojska pruskie zdobyły Sedan, biorąc do niewoli 100 tys. żołnierzy francuskich i samego cesarza Napoleona III Bonapartego. Kapitulacja Napoleona III i poddanie przez niego swej armii Prusom, wywołały szok i oburzenie Francuzów. Powszechnie żądano likwidacji Cesarstwa, przywrócenia rządów republikańskich i kontynuowania wojny z Prusami. Tak też się stało. We wrześniu 1870 r. ogłoszone zostało powstanie III Republiki i Rządu Obrony Narodowej, na którego czele stanął umiarkowany bonapartysta Gambetta.
Napoleon III, zdetronizowany we wrześniu 1870 r., po zakończeniu wojny z Prusami emigrował do Anglii, gdzie zmarł w 1873 r.
Bibliografia
- Liebfeld Alfred "Napoleon III"
- Zdziechowski Marcjan "Napoleon III: szkice z dziejów jego życia i pracy"