Treść
Głównym bohaterem opowieści jest Jean Valjean, który po dziewiętnastu latach spędzonych na galerach i spotkaniu ze świątobliwym biskupem Digne postanawia zmienić swoje życie. Pod nazwiskiem Madeleine zostaje dyrektorem fabryki, a następnie merem, i doprowadza miasteczko Montreuil-sur-Mer do gospodarczego rozkwitu. Gdy dowiaduje się, że jedna z jego pracownic, Fantyna, ma nieślubną córkę, którą musiała oddać obcym pod opiekę, bez wahania odbiera ją i wychowuje jak ojciec. Kiedy okazuje się, że inny człowiek został aresztowany i wzięty za niego, przez co czekają go dożywotnie galery, bez wahania wyznaje, kim jest naprawdę. Aresztowany ponownie, ucieka i stale tropiony przez inspektora Javert, trafia do Paryża. Tam grupa młodych studentów - idealistów, dowodzonych przez charyzmatycznego Enjolrasa, szykuje powstanie mające na celu przywrócić ustrój republikański.W czasie pogrzebu niezwykle popularnego obrońcy ludu - generała Lamarque dochodzi do zamieszek i wojsko rzuca się na tłum. W mieście wyrastają barykady, a na jednej z nich stają właśnie ci młodzi ludzie. Wszyscy giną bohaterską śmiercią. Valjean, wiedząc, iż jego wychowanka Cosette /córka Fantyny/ zakochała się w studencie Mariuszu, uczestniku rebelii, również idzie na barykadę i z narażeniem życia wynosi go rannego ze zniszczonych umocnień. Kiedy Javert, szpiegując studentów - powstańców, przybywa na barykadę udając ochotnika i zostaje rozpoznany, Jean nie dopuszcza do jego rozstrzelania. Pozwala Cosette poślubić Mariusza, po czym wyznaje mu, jaka jest jego przeszłość. Nie widząc dla siebie sensu życia bez "córki", podaje Javertowi swój adres zamieszkania i fałszywe nazwisko, aby tamten mógł spełnić swój cel życia i go aresztować. Policjant jest do tego stopnia wzburzony jego postawą, że widząc, jak jego dotychczasowa ideologia wali się w gruzy, popełnia samobójstwo. Mariusz stopniowo oddala swoją żonę od byłego galernika, lecz gdy dowiaduje się, że to on uratował mu życie, pojmuje, że przeszłość o niczym nie świadczy i poznaje prawdziwą wartość Jeana Valjeana. Jest jednak za późno - opiekun Cosette umiera.W powieści wszystkie postacie są wieloznaczne, dochodzi do kontrastów ich charakterów i czynów z pochodzeniem i statusem społecznym. Taki jest Valjean, galernik będący wzorowym merem, taka jest Fantyna, początkowo robotnica, a po zwolnieniu z pracy prostytutka, która gotowa była uczynić wszystko dla swojej córeczki /sprzedała m.in. swoje włosy i przednie zęby/. Z kolei wizerunki strażników prawa, policjantów na czele z Javertem są zwykle niedobre i okrutne. Ale i Javert nie był w gruncie rzeczy złym człowiekiem - po prostu popełniał podstawowy błąd w myśleniu i rozumowaniu, nierzadki zresztą, uważając, że np. galernicy nie mogą po odbyciu kary się poprawić. Dlatego stracił pół życia, tropiąc Jeana Valjeana.
Główni bohaterowie
- Jean Valjean - galernik (uwięziony za kradzież chleba dla swojej głodującej rodziny, kara była przedłużana z powodu częstych usiłowań ucieczki) który po spotkaniu z biskupem Bienvenu zmienia swoje życie i staje się protektorem biednych i uciśnionych. Przez kilka lat pod fałszywym nazwiskiem fabrykant i mer Montreuil - sur - Mer, przestał pełnić tę funkcję po tym, kiedy przyznał się do prawdziwego pochodzenia. Do Paryża uciekł, aby móc wychować córkę jednej ze swoich dawnych robotnic, Fantyny. Z powodu bezkompromisowego pościgu prowadznego przez fanatycznego legalistę Javerta musiał ukrywać się z Cosette najpierw w klasztorze, a potem w mało uczęszczanych dzielnicach. Równocześnie niezwykle przywiązany do swojej wychowanki, ukrywał ją przed światem i przesadnie chronił. Pomimo wszelkich ostrożności dziewczyna zakochała się w Mariuszu. Dowiedziawszy się o jego obecności na jednej z barykad, Valjean udał się tam i narażając własne życie wyniósł go nieprzytomnego kanałami. Zezwolił na ślub młodych, po czym wyznał Mariuszowi swoją historię. Odtąd był stopniowo odsuwany od Cosette. Samotny, zapadł na ciężką chorobę, przed śmiercią zdążył jeszcze pożegnać się z Cosette, po tym, jak Mariusz dowiedział się, komu zawdzięcza życie. Opis jego samotnego, opuszczonego grobu jest ostatnią sceną powieści.
- Javert - inspektor policji, tropił Valjeana przez 17 lat, wyznając zasadę, że najmniejsze przewinienie wobec nieomylnego w jego opinii prawa czyni człowieka przestępcą bez szans poprawy. Zaczyna wątpić dopiero w sens swoich działań dopiero po tym, jak Valjean uratował mu życie. Popełnił samobójstwo skacząc do Sekwany. Jego osobliwe poglądy, bezkompromisowość w działasniach i dążenie do bycia "bez zarzutu" mają głębokie korzenie w jego dzieciństwie i pochodzeniu - urodził się w więzieniu jako syn kabalarki i galernika.
- Fantyna - niepiśmienna dziewczyna z Paryża, wykorzystywana przez dwa lata przez bogatego szlachcica, który następnie porzucił ją wraz z ich córeczką. Zmuszona oddać Cosette pod opiekę rodzinie Thenardier (nie mogła dopuścić, by posiadanie przez nią nieślubnego dziecka wyszło na jaw), została zwolniona z pracy w fabryce, gdy mimo wszelkich ostrożności dowiedziano się o tym fakcie. Szantażowana przez Thenardiera, sprzedała włosy i zęby, a wreszcie została prostytutką, gdy nie miała już innych szans na płacenie za wychowanie Cosette. Pomimo troskliwej opieki Valjeana umarła na ciężką i z dawna nieleczoną chorobę płuc.
- Cosette /polskie Kozeta/ - do ósmego roku życia praktycznie służąca Thenardierów, potem wychowywana troskliwie przez Valjeana i szczęśliwa w miłości z Mariuszem. Praktycznie najmniej rozbudowana postać w powieści.
- Mariusz - student - umiarkowany republikanin, wpływowy i podatny na stereotypy, umiejący jednak okazać wdzięczność, zakochany z wzajemnością w Cosette i kochany także przez Eponinę Thenardier, której nie doceniał i którą jedynie lubił. Pojął jej wartość po tym, gdy uratowała mu życie, sama ginąc. Nie wiedząc, że Valjean jest jego wybawicielem, przyczynił się do jego samotności, a w konsekwencji także zgonu. Błąd swój naprawił częściowo, odwiedzając go na łożu śmierci.
- Enjolras - przywódca studentów - rewolucjonistów, obdarzony niezwykłymi umiejętnościami przekonywania i darem fascynacji, idealista utożsamiający republikę z wolnością. Równocześnie wyjątkowo piękny, był bożyszczem dla przyjaciół i miał wiele wielbicielek, jednakże wyznawał zasadę, że prawdziwy rewolucjonista nie może utrzymywać związków z płcią przeciwną. Zginął bohaterską śmiercią na barykadzie jako ostatni. Jedna z najbardziej porywających postaci w powieści. Uosabia rewolucyjne sympatie Wiktora Hugo, a w dużej mierze także ideał rewolucjonisty obowiązujący w pierwszej połowie XIXw.
- Eponina - córka Thenardierów zakochana bez wzajemności w Mariuszu, dla jego szczęścia poświęciła własne, ułatwiając mu spotkania z Cosette. Jej młodość była jednym pasmem nieszczęść - spędziła ją na ulicy wśród prostytutek, bandytów i złodziei. Zginęła na barykadzie, dokąd się udała, by być razem z nim. Bez wzajemności kochał się w niej bandyta Montparnasse.
- Thenardierowie - bandyci prowadzący początkowo karczmę w Montfermeil, a potem żyjący w Paryżu w skrajnej nędzy i prowadzący rozległą działalność przestępczą. Wychowywali Cosette przez pięć lat, czyniąc ją służącą i traktując wyjątkowo podle. Niewiele lepiej miały ich własne córki Eponina i Anzelma, które były zmuszane do współpracy z paryskim światem przestępczym. Byli rodzicami Gavroche'a, który nie mieszkał z nimi, i którym się zbytnio nie interesowali. Thenardiera w życiu interesował jedynie zysk materialny - rabował ciała poległych pod Waterloo, szantażował Fantynę, za sporą sumę sprzedał Mariuszowi wiadomość, kto wyniósł go z barykady.
- Gavroche - dziecko paryskiej ulicy, obdarzony niezwykle optymistycznym spojrzeniem na świat, zginął na barykadzie, gdy zbierał z ciał poległych żołnierzy ich niewykorzystaną amunicję, którą chciał uzupełnić skromny zapas pocisków jaki pozostał na barykadzie.
- Grantaire - jedyny sceptyk w gronie studentów, nałogowy alkoholik, który walczył z powodu swej fascynacji osobowością Enjolrasa. Rozstrzelany razem z nim jako ostatni.
- Bienvenu Myriel - biskup z Digne, który przyjmując Valjeana na nocleg i dając mu cenne srebra zapoczątkował jego pozytywną przemianę.
Na podstawie powieści powstał słynny musical Boublila i Schonberga, muzyczna sensacja w krajach anglojęzycznych na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. W Polsce wystawiany czasowo w 1989r. Była też często filmowana.
Ostatnie ekranizacje
- 1998 r. Film w reżyserii Billie Augusta, z Liamem Neesonem jako Valjeanem i Geoffreyem Rushem jako Javertem. Skupiony na głównym wątku tych dwóch charakterów, wzbudził spore kontrowersje z powodu upraszczania fabuły i spłycenia wielu wątków pobocznych. Świetna Uma Thurman jako Fantyna, rozczarowała Claire Danes w roli Cosette.
- 2000 r. Serial telewizyjny w reżyserii Josee Dayan, najwierniejsza ekranizacja powieści. Poprawny Gerard Depardieu jako Valjeana, znakomita rola Johna Malkovicha jako Javerta. Film bardzo realistyczny, w wielu momentach b.sugestywnie ukazywał okropności nędzy. Wspaniałe kreacje Virginie Ledoyen (Cosette) oraz kontrowersyjne i sugestywne w ukazywaniu nędzy Asii Argento (Eponina) i Charlotte Gainsbourg (Fantyna). Nowe ujęcie postaci Thenardiera (nadające mu nieco komizmu) z ciekawą kreacją Claviera.