Mazowsze -
kraina historyczna i
region geograficzny położony w środkowym biegu
Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej
Polsce.
Nazwa krainy pochodzi od nazwy plemienia
Mazowszan. Wczesnośredniowieczne osadnictwo mazowieckie skupiało się na lewym brzegu
Wisły, w okolicach dzisiejszej
Rawy, skąd kolonizowano prawobrzeżne obszary rzeki: północny - rejon między
Skrwą a
Narwią i wschodni - obszar nad
Bugiem i środkową
Narwią. W tym okresie na Mazowszu powstawały wyłącznie osady otwarte. Dopiero w X-XI wieku zaczęto wznosić pierwsze
grody, jednak ta działalność była już związane z panowaniem
Polan.
Do państwa wielkopolskich
Polan ziemie mazowieckie zostały przyłączone prawdopodobnie już w I połowie X wieku. W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej
diecezji, wcielając północne Mazowsze do
archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono dwa biskupstwa: płockie i mazowieckie. Biskupstwo mazowieckie, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, ponownie włączono do biskupstwa poznańskiego, tworząc
archidiakonat czerski. W czasie zamętu związanego z powstaniem pogańskim, namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania
Mieszka II,
Masław, próbuje w latach 1037-1047 zbudować swoje państwo. Jednak
Kazimierz Odnowiciel, który odbudowuje piastowską monarchię, zadaje mu klęskę w bitwie stoczonej nad
Wisłą.
W 1207 Mazowsze stało się dzielnicą należącą do
Konrada, brata
Leszka Białego i od tego czasu stanowiło odrębną całość pod względem dynastycznym, politycznym i prawnym. W tym okresie wykształcił się podział Mazowsza na trzy regiony: ziemię rawską, ziemię płocką i ziemię warszawsko-czerską. Od 1374/1381 do 1429 na tej ostatniej panował Janusz I, który przeniósł jej stolicę do Warszawy; zasłużył się ponadto lokowaniem na pn.-ws. (okolice
Łomży) wielu miast i wsi, do czego przyczyniło się zażegnanie zagrożenia ze strony
Litwy po
Unii Krewskiej.
W miarę wymierania
książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska w 1462 r. po śmierci Władysława II i Ziemowita IV, płocka w 1495 po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpski, płoński, szreński, niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między
Wkrą, Łydynią a
Prusami, nosiły miano
ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczynskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej.
W
XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający
Mazury,
Podlasie,
Litwę i
Ruś.