Katolicyzm (z
gr. καθολικος,
katholikos - powszechny) - treść nauczania
Kościoła katolickiego, całość przyjętych w nim zasad odnoszących się do
wiary,
moralności, życia
religijnego i funkcjonowania Kościoła, a także sam Kościół katolicki jako społeczność widzialna. Do pojęcia katolicyzmu należy zatem i
doktryna, i kształt społeczno-organizacyjny oraz historia Kościoła katolickiego; cechy zewnętrzne społeczności katolickiej to w szczególności: podleganie wiernych w sferze religijnej władzy
papieża, biskupa Rzymu i biskupów; istnienie wydzielonego stanu duchownego oraz wielu wspólnot
zakonnych i ruchów religijnych; organizacyjny podział na
diecezje i
parafie; bogata obrzędowość; praktyczne życie kościelne jest regulowane przez
prawo kanoniczne.
Sam termin „katolicyzm” jest nowożytny, powstał z przymiotnika przez analogię do słowa „
protestantyzm”.
Katolicyzm to jedno z głównych
wyznań chrześcijańskich.
Główne prawdy wiary
Katolicyzm głosi wraz z innymi wyznaniami główne zasady chrześcijańskie: Bóg jest jeden w trzech Osobach (
Bóg Ojciec,
Syn Boży,
Duch Święty), jako Stwórca i Pan świata objawił się ludziom; Syn Boży stał się człowiekiem w osobie Jezusa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, jedynym Zbawcą ludzi, który żył na ziemi, umarł za ich grzechy i zmartwychwstał. Ludzi stworzył Bóg z miłości, ale zerwawszy więź z Bogiem żyją oni z dala od niego podlegając
śmierci; wszyscy ludzie są wezwani do wiary, nadziei i miłości, życia duchowego oraz pełnienia woli Bożej, wyrażonej w przykazaniach, a zwłaszcza w przykazaniu miłości Boga i bliźniego oraz w
Dekalogu; przeznaczeniem ludzi jest wieczne życie z Bogiem i zmartwychwstanie po powrocie Chrystusa na ziemię (
paruzja), grzeszników zaś czeka kara. Społeczność chrześcijan tworzy Kościół, do którego wstępuje się przez
chrzest i który żyje
Eucharystią.
Wymienione zasady katolicyzm stosuje w praktyce i rozwija następująco:
Co do źródeł wiary
Wiara polega na tym, że zaufawszy Bogu z pomocą łaski człowiek przyjmuje rozumem prawdziwość Objawienia i stara się postępować zgodnie z wiarą, jest wierny wiernemu Bogu. Objawienie Boże, przekazane ludziom w historii Izraela i w osobie Jezusa Chrystusa, a głoszone przez apostołów, jest przekazywane dalej w społeczności wiernych, czyli Kościele, jako Tradycja; jej głównym zapisem jest
Biblia czyli
Pismo Święte (którego kanon został ustalony przez Kościół), ale w skład Tradycji wchodzi też nauczanie ustne oraz instytucje; objaśnianie Biblii dokonuje się więc w kontekście wiary Kościoła. Istnieje zatem pewien stały „depozyt wiary”. Tradycja jest przez Kościół interpretowana pod natchnieniem
Ducha Świętego, a następnie przekazywana w formie
dogmatów ogłaszanych przez
sobory i papieża (Magisterium, czyli Urząd Nauczycielski Kościoła), ponieważ biskupi są uznawani za następców apostołów (sukcesja apostolska przekazywana przez sakrament święceń), papieże zaś — za następców stojącego na czele apostołów
św. Piotra; z tego tytułu przypisuje się im władzę w Kościele i nieomylność (która nie obejmuje codziennego nauczania, lecz proklamowanie stwierdzeń biblijnych i należących do wiary Kościoła, a wyjątkowo ogłaszanie formuł dogmatycznych). Oficjalne nauczanie Kościoła może być uroczyste (ogłaszanie dogmatów) i zwyczajne (stałe głoszenie treści Objawienia). Odrzucenie prawd biblijnych i tak ustalonych zasad wiary wyklucza z Kościoła. Prawdy wiary mogą być i są przedstawiane nie tylko w języku biblijnym, lecz również przy pomocy pojęć
filozoficznych.
Co do Boga i osoby Chrystusa
W tej sprawie treść wiary głównych wyznań chrześcijańskich jest zasadniczo jednolita; między katolicyzmem i
prawosławiem istnieje rozbieżność w kwestii pochodzenia Ducha Świętego (problem
Filioque); natomiast oba wyznania przeciwstawiają się poglądom części
protestantów akcentujących raczej człowieczeństwo niż boskość Jezusa, i przyznają szczególne miejsce
Marii, uznanej za Matkę Bożą (tytuł Bogarodzicy) i Matkę ludzi, wierząc w jej
dziewictwo i Wniebowzięcie (k. także w Niepokalane Poczęcie).
Co do sytuacji i przeznaczenia człowieka
Kościół katolicki naucza, że ludzie obciążeni są
grzechem pierworodnym, są skłonni do
złego mimo znajomości
dobra i ulegają pokusom
szatana; do
zbawienia potrzebują łaski, na którą są zobowiązani odpowiedzieć przez wiarę i dobre czyny; poznanie istnienia Boga i moralnego prawa naturalnego są, mimo ludzkiej grzeszności, dostępne rozumowi ludzkiemu nawet bez znajomości Objawienia; oznacza to, że ludzie odpowiadają za swoje czyny i choć każda osoba ludzka kochana jest przez Boga i przeznaczona do zbawienia, może je przez grzech utracić; bezpośrednio po śmierci ludzi czeka sąd, w wyniku którego znajdą się w z Bogiem w
niebie, w
czyśćcu (jego istnienie uważane jest za dogmat tylko w katolicyzmie) lub jako potępieni w
piekle.
Co do Kościoła
Kościół katolicki utrzymuje, iż jako Kościół Chrystusowy zachowuje i głosi pełną prawdę chrześcijańską, z czego wynika, że przynależność do niego jest właściwą drogą do Boga, choć uznaje również, że chrześcijanie-niekatolicy oraz inni ludzie prowadzący uczciwe życie mogą być zbawieni (jednak dzięki Chrystusowi, a nie swojej religii). Kościół jest zasadniczo rzeczywistością duchową, obejmującą nie tylko ludzi na ziemi (Kościół pielgrzymujący), lecz i zbawionych (Kościół triumfujący), ale na ziemi ma jednak charakter widzialnej i zorganizowanej wspólnoty wierzących, świętej jako Ciało Chrystusa, ale złożonej z grzeszników. Do Kościoła katolickiego należą wszyscy ochrzczeni w nim i przyjmujący jego wiarę (inni mogą być do Kościoła w pewien sposób przyporządkowani); wszystkich wiernych dotyczą też zadania Kościoła, gdyż istnieje powszechna odpowiedzialność za Kościół (dlatego błędem jest potoczne utożsamianie Kościoła z hierarchią). Niektórzy wierni są powołani do specjalnych zadań (posług) w Kościele jako duchowni (biskupi, kapłani, diakoni), zwłaszcza w sferze udzielania sakramentów i oficjalnego nauczania, oprócz tego istnieje odrębne powołanie
zakonne do życia doskonalszego; władza w Kościele należy do kolegium biskupów z papieżem jako głową, a lokalnie do biskupa diecezjalnego.
Co do życia religijnego
Głównym zadaniem Kościoła jest głoszenie Chrystusa światu i udzielanie
sakramentów, widzialnych znaków niewidzialnej łaski Bożej, czerpiących swą moc z Chrystusa; jest ich 7:
chrzest,
bierzmowanie,
eucharystia,
pokuta (ze
spowiedzią), sakrament chorych (
namaszczenie chorych), kapłaństwo,
małżeństwo; w
kulcie katolickim główne miejsce zajmuje
msza (wierni są obowiązani uczestniczyć w mszy niedzielnej) i
liturgia pozostałych sakramentów; inne formy to
brewiarz i rozmaite nabożeństwa (np. obrzędy
pogrzebu,
różaniec,
procesje,
pielgrzymki); w roku kościelnym głównymi świętami są
Boże Narodzenie,
Wielkanoc i
Zesłanie Ducha Świętego; rozwinięty jest kult
świętych, widzianych jako wzory dla żyjących i ci, którzy się modlą za nich w niebie. Obok wspólnotowego życia religijnego niemniej ważna jest osobista pobożność, wierni powinni szukać więzi z Bogiem wyrażającej się w
modlitwie i
kontemplacji.
Co do liturgii
Jedną z podstawowych płaszczyzn życia Kościoła jest
liturgia. Dzieli się ona na dwie lub trzy części:
- proskomidia - zanikła jako odrębna część w Mszale Rzymskim;
- liturgia słowa;
- liturgia eucharystii, bądź ofiary.
Istnieje kilka głównych skodyfikowanych liturgii oraz wiele odmian regionalnych, wynikających z tradycji lokalnych. Mnogość ta w dużym stopniu odpowiada strukturze Kościoła zawierającego liczne Koscioły lokalne wraz z ich tradycjami liturgicznymi (
Co do zasad moralnych
Wiara katolicka głosi, że Bóg stawia ludziom wysokie wymagania, wskazuje im drogę do świętości, co oznacza tendencję do maksymalizmu w wymaganiach. Choć człowiek żyje we wspólnocie,
etyka ma zasadniczo charakter indywidualny, życie
moralne kierowane jest przez jednostkowe
sumienie,
rozum i
wolę, odpowiedzialność ma charakter osobisty. Polemizując z popularnymi w obecnej kulturze opiniami katolicy twierdzą, że zasady moralne mają charakter
obiektywny - prawo Boże i
naturalne jest niezmienne. Ma ono charakter pozytywny (przykazanie miłości bliźniego, a więc miłości w
małżeństwie,
rodzinie, w
społeczności); konsekwencją wymagań jest potępienie grzechów przeciw prawu miłości (jak w negatywnym wyliczeniu „nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij” z Dekalogu); pożądane i niepożądane postawy moralne są często przedstawiane za pomocą terminologii cnót i wad zaczerpniętej ze
starożytnej filozofii. Zasady moralne obowiązują tak w sferze osobistej, jak politycznej i gospodarczej (społeczna nauka Kościoła), Kościół katolicki uważa więc, że może oceniać zarówno jednostki, jak ustroje, prawa i władze pod kątem wierności zasadom moralnym; potępia w szczególności zabijanie, przy czym jako zabijanie rozumie również przerywanie ciąży i eutanazję (natomiast tradycyjna nauka Kościoła dopuszcza w razie konieczności prowadzenie wojny i karanie śmiercią), potępia również pozbawianie własności, zniewolenie, szeroko rozumianą "deprawację seksualną", rozbijanie rodzin przez zdrady i
rozwody (choć może zajść nieważność małżeństwa).
Bibliografia
- Sobór Watykański II - Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski, Paris 1967;
- W. Granat - Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie, Lublin 1972;
- A. Zuberbier - Wierzę, Katowice 1979;
- Katolicyzm A—Z, Poznań 1982;
- Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. Głowa, I. Bieda, Poznań 1988;
- H. de Lubac - Katolicyzm, Kraków 1988;
- A.L. SZAFRAŃSKI Kairologia. Zarys nauki o Kościele w świecie współczesnym, Lublin 1990;
- Katechizm Kościoła katolickiego, wyd. pol. 1994 (od 1998 z poprawkami) wersja elektroniczna;
- New Catholic Encyclopedia, 15 t., New York 1967 (2 suplementy 1974 i 1978);
- H. Denzinger, A. Schönmetzer - Enchiridion symbolorum, wyd. 36, Freiburg/B 1976;
- Théo. L'Encyclopédie catholique por tous, wyd. 2, Paris 1992;
- Lexikon für Theologie und Kirche, 10 t., wyd. 2, Freiburg/B 1993—.