Jedna z największych i najwcześniej wyróżnionych
rodzin języków. Zalicza się do niej ok. 400 spokrewnionych ze sobą (zob. pokrewieństwo języków)
języków współczesnych (między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym
polski, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak
sanskryt, greka klasyczna lub łacina, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych.
Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest
hetycki. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (
Rygweda) i być może staroirańskie (
Awesta), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej.
Wspólnym przodkiem języków indoeuropejskich, nie zaświadczonym bezpośrednio, ale zrekonstruowanym częściowo za pomocą
metody porównawczej był
język praindoeuropejski, istniejący w okresie
neolitu. Termin "indoeuropejski" oznacza tylko tyle, że języki te znane są z wielkiego obszaru geograficznego obejmującego
Europę i
Indie. Do rodziny indoeuropejskiej nie należą bynajmniej wszystkie języki Europy ani Indii; nazwa nie przesądza także kwestii lokalizacji prajęzyka całej rodziny (nie rozstrzygniętej dotąd ostatecznie przez językoznawców).
Odkrycie pokrewieństwa języków indoeuropejskich przypisuje się
sir Williamowi Jonesowi, sędziemu i orientaliście brytyjskiemu, który w wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w
Kalkucie zwrócił uwagę na uderzające zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy
sanskrytem a językami europejskimi. Ogromny postęp w dziedzinie językoznawstwa indoeuropejskiego dokonał się w ciągu XIX w., a także w następstwie odkrycia i odczytania (już w XX w.) tekstów
anatolijskich i
tocharskich.
Przegląd języków indoeuropejskich
Poniższy przegląd nie jest kompletny, obejmuje jednak najlepiej znane języki dawne i większość języków współczesnych. Ukazuje on także strukturę pokrewieństwa języków wewnątrz rodziny. W nawiasach podano liczbę ludzi, dla których dany język jest językiem ojczystym lub głównym językiem porozumiewania się.
Oznaczenia
† -- język wymarły lub dawne stadium historyczne języka dzisiejszego
†* -- język dawny, ale zachowany tradycyjnie w liturgii, tekstach religijnych, filozoficznych lub naukowych
Schemat klasyfikacji:
- rodzina
- podrodzina A
- grupa należąca do podrodziny A
- grupa nie należąca do podrodziny A
- języki indoeuropejskie (ok. 2,15 mld)
- języki tocharskie †
- tocharski A †
- tocharski B †
- języki indoirańskie (ok. 790 mln)
- języki indyjskie (indoaryjskie) (ok. 712 mln)
- wedyjski †
- sanskryt klasyczny (średnioindyjski) †*
- pali †*
- prakryty †
- mitanni †
- asamski (ok. 6 mln)
- bengalski (ok. 150 mln)
- biharski
- gudźarati (ok. 26 mln)
- hindi (ok. 300 mln)
- konkani
- lahnda
- marathi (ok. 30 mln)
- nepali (ok. 7 mln)
- orija (ok. 16 mln)
- pahari
- pendżabski (wraz z lahnda - ok. 80 mln)
- cygański (ok. 2 mln)
- sindhi
- syngaleski (ok. 9 mln)
- urdu (ok. 80 mln)
- języki irańskie (ok. 75,5 mln)
- staroperski †
- awestyjski †*
- medyjski †
- scytyjski †
- sarmackie †
- pahlawi (pehlewi, średnioperski) †
- sakijski †
- partyjski †
- sogdyjski †
- chorezmijski †
- sarmacko-alański†
- chotańsko-tocharski †
- baktryjski †
- perski (nowoperski, farsi, dari) (ok. 21 mln)
- paszto (ok. 20 mln)
- języki dardyjskie (ok. 5,5 mln)
- języki pamirskie (ok. 150 tys.)
- kaszmirski
- kurdyjski (ok. 16 mln)
- beludżi (ok. 4 mln)
- jagnobi
- osetyjski (ok. 600 tys.)
- bachtiarski (ok. 800 tys.)
- ormuri
- paraczi
- tadżycki (ok. 4,3 mln)
- tat
- języki kaspijskie (gilani, mazandarani i in.)
- języki anatolijskie (hetyckie) †
- hetycki †
- luwijski †
- palajski †
- licyjski †
- lidyjski †
- milyjski †
- karyjski †
- języki tracko-ormiańskie
- języki trackie †
- języki frygijskie †
- staroormiański †
- nowoormiański (ok. 5 mln)
- zachodnioormiański
- wschodnioormiański
- języki helleńskie (greckie)
- staromacedoński †
- język grecki
- mykeński †
- greka klasyczna †
- nowogrecki (ok. 10,5 mln)
- griko (ok. 20 tys.)
- cakoński
- języki ilirskie
- albański (ok. 5,2 mln)
- języki italskie
- języki oskijsko-umbryjskie †
- oskijski †
- umbryjski †
- języki latynofaliskie †
- faliskijski †
- łacina †*
- języki romańskie (ok. 750 mln)
- języki południoworomańskie (ok. 1,8 mln)
- korsykański (ok. 340 tys.)
- sardyński (ok. 1,5 mln)
- gallurski
- kampidański
- logudorski
- sassarski
- języki wschodnioromańskie (ok. 26,2 mln)
- arumuński (ok. 150 tys.)
- istrorumuński (ok. 0,5 tys.)
- meglenorumuński (ok. 12 tys.)
- rumuński (ok. 26 mln)
- mołdawski (ok. 2,7 mln)
- języki zachodnioromańskie (ok. 720 mln)
- dalmatyński †
- istriocki (ok. 0,1 tys.)
- francuski (liczne i zróżnicowane dialekty) (ok. 80 mln)
- franko-prowansalski
- prowansalski (ok. 1,2 mln)
- gaskoński
- hiszpański (czyli kastylijski, liczne i zróżnicowane dialekty) (ok. 360 mln)
- aragoński
- asturyjski
- mirandyjski
- caló
- estremaduriański
- judeo-hiszpański
- mozarabski
- rioplatense
- kataloński (ok. 7 mln)
- galisyjski (ok. 3 mln)
- portugalski (ok. 200 mln)
- fala
- retoromański (ok. 630 tys.)
- friulski (ok. 530 tys.)
- ladyński (ok. 50 tys.)
- romansz (ok. 50 tys.)
- włoski (liczne i zróżnicowane dialekty) (ok. 62 mln)
- emilijski (ok 3,5 mln)
- judeo-włoski (ok. 4 tys)
- liguryjski (ok. 1.9 mln)
- lombardzki (ok. 9 mln)
- neapolitański (ok. 4 mln)
- piemoncki (ok. 3 mln)
- sycylijski (ok. 4,7 mln)
- wenecki (ok. 2,2 mln)
- języki celtyckie (ok. 2 mln)
- celtyberyjski †
- języki goidelskie (ok. 800 tys.)
- staroiryjski †
- iryjski (ok. 700 tys.)
- szkocki (ok. 80 tys.)
- manx †
- języki galijskie †
- lepontyjski (leponcki) †
- galijski †
- języki brytańskie (ok. 1,2 mln)
- piktyjski †
- walijski (ok. 500 tys.)
- kornijski †
- bretoński (ok. 700 tys.)
- języki germańskie (ok. 485 mln)
- języki wschodniogermańskie †
- gocki †
- burgundzki †
- lombardzki †
- język Wandalów †
- język Skirów †,
- języki zachodniogermańskie (ok. 466,5 mln)
- staroangielski †
- starosaksoński †
- angielski (liczne odmiany narodowe i dialekty) (ok. 350 mln)
- fryzyjski (ok. 400 tys.)
- pidgin English
- staro-wysoko-niemiecki †
- niemiecki (liczne i zróżnicowane dialekty) (ok. 90 mln)
- jidysz
- luksemburski (ok. 300 tys.)
- dolnoniemiecki
- dolnosaksoński
- niderlandzki (ok. 23 mln)
- holenderski (ok. 16 mln)
- flamandzki (ok. 7 mln)
- afrikaans (ok. 6,3 mln oraz 4 mln używające go jako drugiego jęz. ojczystego)
- języki skandynawskie (północnogermańskie, nordyckie) (ok. 18,5 mln)
- pranordyjski †
- staronordyjski †
- islandzki (ok. 280 tys.)
- farerski (ok. 50 tys.)
- norweski (ok. 4 mln)
- norn †
- duński (ok. 5 mln)
- szwedzki (ok. 9 mln)
- języki bałtosłowiańskie (ponad 300 mln)
- języki bałtyckie
- języki zachodniobałtyckie
- staropruski †
- jaćwiński †
- języki wschodniobałtyckie
- kuroński †
- seloński †
- zemgalski †
- litewski
- łotewski
- języki słowiańskie (ok. 317 mln)
- języki zachodniosłowiańskie (ok. 56 mln)
- języki połabskie †
- języki pomorskie
- kaszubski
- słowiński †
- polski (ok. 42,5 mln)
- języki łużyckie
- dolnołużycki (ok. 15 tys)
- górnołużycki (ok. 55 tys)
- czeski (ok. 9 mln)
- słowacki (ok. 5 mln)
- języki południowosłowiańskie (ok. 28 mln)
- staro-cerkiewno-słowiański †
- cerkiewnosłowiański †*
- słoweński (ok. 2 mln)
- serbsko-chorwacki (ok. 17 mln)
- serbski (ok. 10 mln)
- chorwacki (ok. 5 mln)
- bośniacki (ok. 2 mln)
- macedoński (ok. 1,8 mln)
- bułgarski (ok. 8,5 mln)
- języki wschodniosłowiańskie (ok. 210 mln)
- język Krywiczów †
- staroruski †
- białoruski (ok. 10 mln)
- rosyjski (ok. 160 mln)
- ukraiński (ok. 40 mln)
- rusiński
- wymarłe języki indoeuropejskie o niepewnej pozycji systematycznej
- dacki †
- frygijski †
- iliryjski † (wraz z mesapijskim †)
- luzytański †
- tracki †
- wenetyjski †