Język prowansalski (
langue d'oc,
oksytański, okcytański) -
język z grupy
romańskiej języków indoeuropejskich. Obejmuje szereg zróżnicowanych
dialektów, wywodzących się ze
średniowiecznego języka
langue d'oc i używanych w południowej
Francji, a także na zachodnich obrzeżach
włoskiego Piemontu oraz w
hiszpańskich Pirenejach. Dialekty te dzieli się na trzy grupy: północną, południową (w tym dialekty langwedockie i prowansalskie) oraz gaskońską. Brakuje oficjalnych danych na temat liczby ich użytkowników, szacunki są bardzo rozbieżne. Prawdopodobnie około miliona osób zna któryś z oksytańskich dialektów na tyle dobrze, by posługiwać się nim w życiu codziennym. Obecnie nie ma powszechnie akceptowanego standardu prowansalskiego języka literackiego. Najpoważniejszymi kandydatami do tego tytułu są język oparty na dialektach prowansalskich, którego używał poeta
Frédéric Mistral, oraz standard oparty na dialektach langwedockich, uważanych za "najczystszą" odmianę języka oksytańskiego.
Wśród dialektów oksytańskich szczególny status ma
gwara aranés, która jest jednym z trzech
języków urzędowych w należącej do Hiszpanii dolinie Val d'Aran (obok
hiszpańskiego i
katalońskiego). Posługuje się nią ok. 4 tys. osób.
Język oksytański jest blisko spokrewniony z
językiem katalońskim. Niekiedy bywa uznawany za dialekt
języka francuskiego, jednak nie jest to uzasadnione z historycznego i lingwistycznego punktu widzenia.
Historia języka prowansalskiego
Najstarsze zabytki
piśmiennictwa w języku prowansalskim pochodzą z przełomu X i XI wieku. W XI wieku na terenie Francji istniały dwa wielkie romańskie obszary językowe. Na północy Francji używany był
langue d'oil (czyli starofrancuski), zaś na południu
langue d'oc (czyli prowansalski lub oksytański). Nazwy tych języków pochodzą od brzmienia słowa oznaczającego potwierdzenie, odpowiadającego polskiemu "tak" -
oil (od którego pochodzi współczesne francuskie
oui) albo
oc. Okres świetności
langue d'oc przypada na wieki
XII i
XIII, kiedy to był głównym językiem
liryki średniowiecznej, językiem
trubadurów. W tym języku napisał pieśń
Kalenda maya Raimbaut de Vaqueiras.O zasięgu i sile odziaływania średniowiecznego prowansalskiego może świadczyć fakt, że również niewielki fragment
Boskiej Komedii Dantego został napisany po prowansalsku (Czyściec, pieśń XXVI, w. 140-147). Zresztą świadectwem wpływu
poezji prowansalskiej jest samo zastosowanie
rymu, który jest środkiem artystycznym przez nią wynalezionym. Upadek języka został zapoczątkowany przez
krucjaty przeciw albigensom (1209-1229), w wyniku których odrębność polityczna i kulturowa południowej Francji została brutalnie stłamszona przez królów z Paryża, a sam kraj spustoszony.
Langue d'oc stopniowo tracił na znaczeniu jako język literacki, aż w XV wieku zanikł. Przetrwał jedynie jako język ludowy, coraz bardziej różnicujący się dialektalnie. W XIX wieku grupa intelektualistów, tak zwani
félibres, postawili sobie za cel odrodzenie literatury prowansalskiej. Najbardziej znanym ich przedstawicielem jest poeta
Frédéric Mistral, za swoją twórczość w języku prowansalskim uhonorowany w 1904 roku
Literacką Nagrodą Nobla. Obecnie podejmowane są próby podniesienia statusu języka oksytańskiego we Francji, jednak w świadomości potocznej nie cieszy się on szacunkiem, jest uznawany za język niższej rangi niż francuski.
W 1990 roku oksytańska gwara używana w dolinie Val d'Aran (
Katalonia, Hiszpania) uzyskała status języka urzędowego.