Finlandia,
Republika Finlandii (
Suomen Tasavalta) – państwo w
Europie Północnej, członek
Unii Europejskiej. Graniczy od zachodu ze
Szwecją, od północy z
Norwegią i od wschodu z
Rosją.
- Najwyższy punkt: Haltiatunturi 1 328 m n.p.m.
- Najniższy punkt: Morze Bałtyckie 0 m
- Największe miasta: Helsinki 1 mln, Tampere 270 tys., Turku 260 tys., Oulu 125 tys., Lahti 115 tys., Kuopio 110 tys., Pori 104 tys., Jyväskylä 83 tys., Kotka 67 tys.
- Długość granic lądowych - 2628 km
- PKB: 36550 € na mieszkańca
- Stopa bezrobocia: 8,9%
- Średnia długość życia: mężczyźni 75 lat, kobiety 81 lat
- Podział administracyjny: 6 prowincji
Kultura
Fińscy laureaci
Nagrody Nobla:
Polityka
Prezydentem państwa jest od 1999 roku Tarja Halonen (pierwsza kobieta na tym stanowisku). Funkcję szefa rządu pełni Matti Vanhanen (od wakacji 2003). Na początku 2003 Finlandia była jedynym krajem na świecie, gdzie dwa najważniejsze urzędy w państwie (
premier i
prezydent) były w rękach kobiet. System polityczny w Finlandii określa się mianem półprezydenckiego.
Historia
Pierwsze plemiona przybyłe z południa zasiedliły Finlandię około 9000 roku p.n.e.
Północ została zasiedlona znacznie później przez Pralapończyków. Około 4000 roku p.n.e. rozwinęły się kultury wypalające i używające ceramiki. Z terenów nadbałtyckich zaczęły napływać ludy uprawiające ziemię. Ich potomkami są dzisiejsi Finowie. W III tysiącleciu p.n.e. zaczął się rozwijać handel ze
Szwecją. Do użytku weszły łodzie żaglowe. Około 1600 roku p.n.e. rozpoczęła się w Finlandii
epoka brązu. Znaleziska archeologiczne dowodzą, że istniała wtedy rozwinięta kultura. Około 500 roku p.n.e. zaczęła się
epoka żelaza. Na początku I tysiąclecia n.e. na teren Finlandii przybyły plemiona współczesnych
Finów. Nowo przybyła ludność wymieszała się z miejscową i zaczęła wypierać
Saamów na północ, którzy zamieszkiwali Laponię i Kainuu od prehistorii.
W VII-VIII wieku na nowo zaczął się rozwijać intensywny handel, któremu nie zagrozili
Wikingowie. Ok. 750 roku założyli miasto Ładoga i rozpoczęli handel z
Waregami. W X wieku na terenie kraju powstały 3 księstwa:
Varsinais-Suomi (Finlandia właściwa) na południu,
Hame na pojezierzu i
Karjala (Karelia) na wschodzie. Mimo że księstwa pomagały sobie wzajemnie, nie tworzyły jednego państwa. W XI wieku Wyspy Ahvenanmaa (
Wyspy Alandzkie) przyjęły
chrześcijaństwo. Tam powstały pierwsze kościoły
romańskie. Zarówno
Księstwo Nowogrodzkie, jak i
Szwecja chciały uczynić Finlandię swoją sferą wpływów. W 1154
Eryk IX,
król Szwecji podjął wyprawę w celu schrystianizowania Finlandii. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W następnych latach Szwedzi stopniowo chrystianizowali kraj. Z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o mieście
Turku (Åbo), które od początku średniowiecza było stolicą. Lokalnym arystokratom nadano prawa szlacheckie, a w 1284 roku kraj został nazwany Księstwem Finlandii.
Na wschodzie Finlandię próbowało podbić Księstwo Nowogrodu. Ostatecznie granice wyznaczono w 1323 roku traktatem w Pahkinasaari, na mocy którego większość kraju miała znajdować się pod panowaniem Szwecji. W 1362 roku król Haakon nadał
Finom prawo w wyborze szwedzkiego króla. Dwa lata później na tronie Szwecji zasiadł
Albrecht Meklemburski, który ograniczył prawa Finów narzucając m.in.
pańszczyznę. Po 10 latach zamieszek i powstań Albrecht został zdetronizowany, a nowy
król Grip był zmuszony przywrócić Finom dawne prawa. W 1397 roku Szwecja,
Norwegia i
Dania podpisały
unię kalmarską, która obowiązywała do 1523 roku.
XV wiek był raczej okresem pokoju i nie dochodziło do wojen. Ten stan zmienił się pod koniec wieku kiedy
Księstwo Moskiewskie podbiło
Nowogród, stając się zagrożeniem dla kraju. W 1495 roku słabiej uzbrojone oddziały fińskie pokonały armię rosyjską pod
Viipuri (Wyborg), co uznano za cud.
XVI wiek był najlepszym okresem dla Finlandii. Miasta zaczęły się rozwijać dzięki
handlowi. W 1527 roku w wyniku
reformacji kraj odszedł od
katolicyzmu, co obyło się bez rozlewu krwi. W tym okresie zaczęło się rozwijać fińskie piśmiennictwo. Przetłumaczono Biblię, najpierw na język szwedzki (w 1526), później na fiński (w 1548). W 1558 roku Księciem Finlandii został przyszły król Szwecji
Jan III Waza. Był przez Finów bardzo lubiany, ponieważ sam mówił po fińsku i był orędownikiem fińskiej niepodległości. Szwedzki parlament był tym zaniepokojony. Gdy w 1562 roku książę zaatakował
Inflanty, szwedzki parlament skazał go na śmierć. Jednak został ostatecznie ułaskawiony. W 1570 kraj zaatakowali Rosjanie. W ten sposób zaczęła się trwająca 25 lat wojna, zwana "czasem długiego gniewu". W 1595 roku podpisano pokój w Tayssina. W 1584 Finlandia została Wielkim Księstwem. Pod koniec XVI wieku w kraju wybuchały bunty i powstania przeciwko Szwedom i
Rosjanom.
Na początku XVII wieku kraj pogrążony był w zapaści gospodarczej, a szlachta
emigrowała do Szwecji. Jednak w 1617 roku Karjala (
Karelia) została przyłączona do Szwecji. Sytuacja pogarszała się do 1637 roku kiedy
gubernatorem został Per Brahe. Założył on wiele szkół i
uniwersytet w 1640 roku. Pod koniec jego służby w 1654 roku nastąpiła duża poprawa w kraju.
W 1696 roku wybuchła zaraza. Fakt, że Szwecja nie udzieliła Finlandii żadnej pomocy, obudził w Finach poczucie odrębności od Szwecji.
.
W 1700 roku Daniel Juslenius opublikował dzieło
Aboa Vetus Et Nova, w którym pisał o konieczności oderwania się od Szwecji. W latach 1700-1721 trwała
III wojna północna, zwana "wielkim gniewem". W ostatnich 8 latach wojny Finlandia znajdowała się pod okupacją
rosyjską. W 1721 roku podpisano traktat w Uusikaupunki, na mocy którego
Karjala wracała do Rosji. Nieudolność wojsk szwedzkich wywoływała niezadowolenie wśród Finów. W 1743 roku Szwecja utraciła dalsze ziemie na rzecz Rosji. Okres mniejszego gniewu zakończył pokój podpisany w Turku. W
XVIII wieku niezadowolenie potęgowało usunięcie języka fińskiego w urzędzie i szkolnictwie.
W 1807 roku Rosjanie ponownie zaatakowali Finlandię. Szwecja ostatecznie utraciła ten kraj na rzecz Rosji po podpisaniu pokoju w Hamina w 1809 roku. Finlandii nadano pełną
autonomię. Kraj był ważnym punktem strategicznym dla Rosji. W 1812 roku przeniesiono
|stolicę z
Turku do
Helsinek. W 1828 roku założono uniwersytet w nowej stolicy. W następnych latach zaczęto zwoływać fiński
parlament zwany Eduskunta. W 1835 roku wydano epos narodowy
Kalevala, którego autorem jest Elias Lonnrot. Od tego czasu wytworzyły się dwie grupy w kraju:
fennomanów i
svennomanów. Przywódcą fennomanów został Wilhelm Snelmann. W 1858 wprowadzono jeden język urzędowy:
fiński na terenach gdzie przeważała ludność mówiąca tym językiem (czyli prawie w całym kraju). W 1860 roku jako walutę narodową wprowadzono
markę fińską. Pod koniec XIX wieku Finlandia miała tak szeroką
autonomię, że niewiele różniło ją od niepodległych krajów.
Gdy
Jean Sibelius skomponował w 1899 roku utwór
Finlandia, który poważnie zaniepokoił władze rosyjskie. Finowie chcieli odzyskać niepodległość.
Car Mikołaj II rozpoczął
rusyfikację kraju i odebrał mu autonomię. Spowodowało to prawdziwą rewolucję. Ciągle wybuchały
strajki i zamieszki. W 1905 Rosja była zmuszona przywrócić Finlandii autonomię. W 1910 roku w
Tampere Lenin po raz pierwszy spotkał się ze
Stalinem, co miało wpływ na przyszłość Rosji. W 1912 roku car Mikołaj II pozwolił Rosjanom na osiedlanie się w Finlandii i nadał im status równy rdzennej ludności. Panowanie rosyjskie potrwało jeszcze zaledwie kilka lat. W 1914 roku wybuchła
I wojna światowa. Kraj znalazł się pod okupacją niemiecką, z obietnicą całkowitej autonomii. Wreszcie 6 grudnia 1917 roku Finlandia proklamowała niepodległość.
Pierwszy prezydent został wybrany dwa lata później. Był nim Kaarlo Juho Stahlberg. W 1920 roku Finlandia zajęła port w Petsamo (
ros. Pieczenga), uzyskując w ten sposób dostęp do
Morza Arktycznego. W 1921 roku ustalono status wysp Ahvenanmaa (
Wyspy Alandzkie). Miały one uzyskać szeroką autonomię. W latach 20. fińska gospodarka rozwijała się dobrze. W 1929 roku na świecie zaczął się
Wielki Kryzys. Nie ominął on również Finlandii, chociaż jego skutki nie były tak dotkliwe jak w innych krajach. W latach 30. powstał ruch Lappowców (od fińskiej miejscowości Lappo).
W 1939 roku w listopadzie
Armia Czerwona zaatakowała
Karjalę, rozpoczynając
wojnę zimową 1939-1940). Stalina bardzo zdziwił zacięty opór stawiany przez znacznie słabszych Finów, jednak w marcu 1940 Finlandia poprosiła o pokój. Utraciła 36 000 km
2 (10%) swoich ziem, które w dodatku były bogate w surowce naturalne, jednak kraj zachował niepodległość. W 1941 roku wojska fińskie sprzymierzone z
Hitlerem odbiły Karjalę i posunęły się znacznie w głąb ZSRR (w Finlandii tzw. wojna kontynuacyjna), jednak marszałek Mannerheim był sceptyczny co do dalszej walki. W 1944 Finlandia była zmuszona do kapitulacji i przystąpienia do wojny po stronie ZSRR przeciwko Niemcom (tzw. Wojna Lapońska).
Po
II wojnie światowej prezydentem został
Carl Gustaf Mannerheim (głównodowodzący armią fińską w trakcie wojen z ZSRR), a po 1946 - Juho Kusti Paasikivi. W 1952 roku odbyły się
igrzyska olimpijskie w Helsinkach. Po utracie Karjali i Petsamo, głównym partnerem gospodarczym Finlandii został ZSRR. Kraj pozostał jednak politycznie niezależny od komunistów (stąd pochodzi pojęcie "
finlandyzacja"), choć jako w jedynym kraju Europy Zachodniej wchodzili oni w skład rządu.
W 1975 roku podpisano w Helsinkach traktat
KBWE. W latach 70. rozsądna polityka
Urho Kekkonena sprzyjała rozwojowi gospodarki.
W 1991 na skutek rozpadu ZSRR rozpoczął się trwający kilka lat kryzys gospodarczy.
Bezrobocie wzrosło do 18%. Pod koniec lat 90. sytuacja się poprawiła. W 1995 roku Finlandia przystąpiła do
Unii Europejskiej. W 2000 prezydentem Finlandii została
Tarja Halonen. Wtedy przyjęto też nową
konstytucję. W 1998 roku Finlandia zakwalifikowała się do strefy
euro i w 2002 roku przyjęła nową walutę. Obecnie jest jednym z najbogatszych państw świata.
Znani Finowie
got: