Buddyzm to
religia powstała ok. V w. p.n.e. w północnych
Indiach.
Jej założycielem i twórcą podstawowych założeń był, żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e.
Siddhartha Gautama, syn księcia z rodu Śakjów, władcy jednego z państw-miast w północnych
Indiach. Termin
Budda przyjęty przez Gautamę oznacza w językach
sanskryckim i
pali tyle, co "przebudzony".
Buddyzm od początku swojego istnienia był religią o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które jednak zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały a nawet wspierały. Buddyzm jest jedną z najstarszych, wciąż istniejących religii.
Podstawowe założenia buddyzmu
Nauki
Buddy zostały spisane w zbiorze pism
Tipitaka. Podstawę buddyzmu stanowią
cztery szlachetne prawdy sformułowane przez
Buddę w pierwszej
sutrze. Wskazują one na cierpienie człowieka i drogę uniknięcia cierpienia poprzez osiągnięcie
oświecenia, do którego prowadzi
ośmioraka ścieżka. Doświadczenie oświecenia jest centralnym punktem buddyzmu, bez którego utraciłby on sens. Propagowanie metod samodzielnego odkrywania, że cierpienie jest iluzją (
medytacja), stanowi żywą treść buddyzmu, o wiele istotniejszą od doktrynalnego skostnienia wielkiej religii. Jeśli chodzi o szczegółowe rozwinięcie tej idei, poszczególne odłamy różnią się tu w znaczący sposób, buddyzm jest ogromnie różnorodny, tworzy i pielęgnuje wiele koncepcji, poglądów i rytuałów, dzieli się na wiele odłamów, szkół i tradycji. Jednocześnie wykazuje on dużą tolerancję dla licznych wewnętrznych sprzeczności, jako odzwierciedlających różne drogi i ślady poszukiwań metod przekształcenia cierpienia.
Buddyzm jest nietypową religią w tym sensie, że większość jego odłamów nie wymaga wiary w bogów (aczkolwiek podobnie jak
agnostycyzm nie twierdzi też, że bogów nie ma). Wiara w cokolwiek jest istotna tylko, o ile pomaga w osiągnięciu oświecenia. Ważniejsze jest wykazywanie współczucia w stosunku do innych czujących istot (nie tylko ludzi).
Pustka
Pustka (śiunya, śiunyata).
Kluczowe pojęcie filozofii mahajany, która uważa, że wszystkie rzeczy i dharmy są nierzeczywiste, w przeciwieństwie do szkół buddyzmu wczesnego, których doktryna przyjmowała na ogół rzeczywistość dharm, choć zakładała brak substancjalności rzeczy i osobowości. Różnicę między pojmowaniem pustki we wczesnym buddyzmie a rozumieniem jej przez filozofów mahajany można przedstawić za pomocą dzbana; wg wczesnego buddyzmu rzeczy są podobne do pustego dzbana, natomiast w mahajanie nie ma nawet dzbana.
Pojęcie pustki pojawiło się w filozofii Nagardźuny (II wiek po Chr,). Wg niego samsara jak i nirwana są nierealne, czyli puste. Pustka jest
absolutem, a jej urzeczywistnienie oznacza osiągnięcie wyzwolenia. Zwana jest także "tathatą" czyli "takością".
W Sutrze Serca powiedziano " Pustka jest formą a forma jest pustką".
W Sutrze Diamentowej stwierdza się, że
"wszystkie rzeczy złożone są jak światło, znikający obraz, migotanie lampy oliwnej, złudzenie, kropla wody, marzenie senne i blask błyskawicy".
Wg rDewi "Tylko pustka nie jest pusta", Natomiast wg Wikipedia (wersja angielska) " Nawet pustka jest pusta ("...even emptiness is empty").
Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest świetlista, pozytywna i twórcza pustka (albo pustość). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o
nihilizm. Tymczasem jest to tylko opis stanu
samadhi, w którym umysłu nie zaburzają żadne przeszkadzające myśli i uczucia. Nie oznacza to braku jakichkolwiek myśli i uczuć, a jedynie odsunięcie tych, które przeszkadzają w spontanicznym działaniu i radości chwilą obecną, szczególnie porównujących ocen i koncentracji na przeszłości i przyszłości.
Stan ten jest w buddyzmie generalizowany na cały kosmos. Zakłada się, że pustka jest naturą wszelkiego bytu, zaś cały świat widzialny stanowi ciągle zmieniającą się formę tej pustki. Pod tym względem buddyjska pustka przypomina koncepcję
tao.
Maja (iluzja)
Ludzie według buddyzmu są uwikłani poprzez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany "maja" i nie są przez to w stanie dotrzeć do prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie "maja" nie dają według wierzeń buddystów szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość - strach przed jej brakiem, przyjemność - uzależnienie, itp.
Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie.
Reinkarnacja a brak osobowego "ja"
Mówiąc ściśle, buddyzm nie mówi o
reinkarnacji. Reinkarnacja, przez przedrostek
re- zakłada, że coś się wciela ponownie.
Buddyści natomiast przyjmują, że nie ma nic trwałego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego osobowego "ja", "duszy", "atmana". Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne. Jak to pogodzić? To jak gra w bilard - biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Czy jakaś "rzecz" przeszła dalej? Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma.
Istnieje wieczny Umysł, wspólny dla wszystkich istot, oraz proces, ruch, który jest od zawsze kontynuowany.
To co nazywamy kolejnym wcieleniem jest pojedynczym przejawem świadomości Umysłu. Nowe wcielenia pojawiają się w nim jak fale na morzu - fala jest częścią wiecznie istniejącego morza, ale i tymczasową mniejszą strukturą. Jednostkowe ja jest częścią wiecznie istniejącego Umysłu, ale i tymczasową, nietrwałą konstrukcją. Kolejne fale powstają z tych samych cząstek - kolejne wcielenia budowane są na tej samej karmie.
Dokładniej na ten temat w artykule
czittamatra.
Odłamy buddyzmu
Rozmaite doktryny i odłamy buddyjskie szukają różnych ścieżek osiągnięcia oświecenia i mają rozmaite teorie na temat tego, kto i jak może ten stan osiągnąć. Sam
Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji:
Buddyzm therawada (hinajana)
Najbardziej tradycyjny z istniejących obecnie odłamów. Wyodrębnił się po 376 roku p.n.e. (II sobór w Wajśali). W szkole tej nie ma miejsca na żadnych bogów. W szczególności
Budda jest tylko wzorem do naśladowania. Ideałem jest osiągnięcie stanu
arhata, czyli "godnego". Jednocześnie jednak twierdzi się, że zajmuje to bardzo wiele żywotów. Zgodnie z zasadami tej szkoły osiągnięcie przez kogoś oświecenia (narodziny nowego Buddy) zdarza się na świecie nie częściej, niż raz na 2000 lat. Zwykli wyznawcy powinni jednak do tego celu dążyć. Źródłem wszelkiego zła dla buddystów therawady jest złudzenie trwałości jednostkowego ja, z którego wynika wszelkie cierpienie. Therawada postuluje zajęcie się w pierwszej kolejności własnym wyzwoleniem i osiągnięcie stanu arhata. W tym punkcie różni się zdecydowanie od mahajany (opisanej poniżej), gdzie współczucie i pomoc innym czującym istotom stawia się wyżej niż indywidualne wyzwolenie. Therawada jest obecnie popularna na
Cejlonie, w
Birmie,
Kambodży,
Laosie i
Tajlandii. Nazwę hinajana (inaczej
Mały Pojazd,
Mały Wóz) nadali przeciwnicy ze szkoły mahajany (
Wielkiego Wozu). Therawada posiada bogatą literaturę, w szczególności
kanon palijski.
Buddyzm mahajana
Inaczej
Wielki Wóz,
Wielka Droga. Kierunek, który wyodrębnił się w I wieku p.n.e.. Charakterystyczną cechą buddyzmu
mahajany jest wiara w
bodhisattwów - czyli ludzi, którzy mimo że osiągnęli pełne oświecenie, zdecydowali się świadomie odradzać po śmierci, aby nauczać innych i dać im także szansę na oświecenie. Niektórzy
bodhisattwowie zdecydowali się odrodzić tylko raz i są oni czczeni w sposób podobny do chrześcijańskich świętych. Inni z kolei zdecydowali się odradzać ciągle od nowa. Dla buddyzmu mahajana charakterystyczny jest też duży nacisk na etykę (eksponowanie nauk
sutr). Zgodnie z tą tradycją, oświecenie może bowiem uzyskać tylko ta osoba, która całkowicie oczyściła swoją
karmę, czyli rodzaj sumienia, ale rozumianego jako sumienie wielopokoleniowe (tj. uczynki z poprzednich wcieleń rzutują na obecne). Szkoły silnie związane z pierwotną tradycją
mahajany znajdziemy dziś w
Wietnamie,
Chinach,
Japonii oraz
Korei. Jest najbardziej różnorodny, ze względu na największe rozpowszechnienie i łatwość asymilacji lokalnych tradycji. Wyewoluował w różnych kierunkach od najbardziej abstrakcyjnych (np.
zen), aż do wyraźnie teistycznych (np.
amidyzm).
Buddyzm tantrajana
Inaczej
buddyzm tantryczny,
wadżrajana,
mantrajana,
Niezniszczalny Wóz,
Diamentowa Droga. Kierunek, który wyodrębnił się w II wieku n.e. z tradycji
mahajany i podobnie jak ona pielęgnuje ideał
bodhisattwy (za odradzającego się
bodhisattwę uważa m.in. tybetańskiego
Dalajlamę), jednakże istotnie różni się co do eksponowanych poglądów, a najbardziej wyróżnia się formą stosowanych praktyk religijnych. Kładzie znacznie mniejszy nacisk na kwestie etyki i moralności (nauki
sutr) oraz ascezę, a znacznie większy na nauki
tantryczne, które składają się na cały złożony system barwnych rytuałów i specyficznych technik medytacyjnych. Polegają one między innymi na skomplikowanych wizualizacjach, którym często towarzyszą złożone i melodyjne pieśni religijne (tzw.
mantry). Dziś najwierniej istotę tradycji tantrycznej odzwierciedla
buddyzm tybetański.
Buddyzm zen
Charakterystycznym przykładem historycznego wyodrębniania się niezależnego odłamu buddyzmu jest
buddyzm zen powstały na terenie
Chin, a później rozwijany głównie na terenie
Japonii. Pierwotnie wywodzi się on właśnie ze szkoły
mahajany, ale na przestrzeni wieków znacznie zmienił swoje oblicze. W szczególności do minimum zredukowany został kult
bodhisattwy i związanej z tym postawy czynienia zewnętrznych, dobrych uczynków.
Położony zaś został silny nacisk na systematyczną, długotrwałą medytację (tzw.
zazen), która z założenia każdego może doprowadzić do oświecenia.