Austro-Węgry składały się z dwóch zasadniczych części: austriackiej (Przedlitawia) oraz węgierskiej (Zalitawia). Obie części połączone były unią personalną (rządząca dynastia Habsburgów), wojskową, monetarną i celną. Posiadały własne parlamenty, sądownictwo, rządy i konstytucje.
Geneza
U podstaw powstania CK Monarchii, jak często określane są Austro-Węgry, leży tak zwany Kompromis z lutego 1867, który zapoczątkował istnienie dualistycznej monarchii parlamentarnej w miejsce absolutystycznego Cesarstwa Austriackiego (1804-1867). Od połowy XIX w. zaczęło ono tracić wpływy i stabilizację wewnętrzną.Kluczowe okazały się tu rozbudzone po Wiośnie Ludów ambicje narodów zamieszkujących ziemie Habsburgów, głównie Węgrów, a także utrata posiadłości we Włoszech (Lombardia) na rzecz Sabaudii po pokoju w Villafranca w 1859 oraz przegrana w wojnie z Prusami w 1866.
Przywódcy węgierscy domagali się od cesarza, by ten koronował się również na króla Węgier i potwierdził dawne przywileje, jakimi cieszyły się kraje Korony św. Stefana. Z drugiej strony domagali się ustanowienia w Budapeszcie osobnego parlamentu, jednak z zachowaniem kontroli nad mniejszościami narodowymi (zwłaszcza Rumunami, Słowakami, Chorwatami i Rusinami.
Konflikty austriacko-węgierskie
Podstawową kwestią szeroko dyskutowaną po ustanowieniu monarchii dualistycznej były sprawy finansowe. Zgodnie z Kompromisem z 1867, sprawy podatków, ceł, taryf i procentów dochodu odprowadzanych do wspólnej kasy miały być renegocjowane co 10 lat. Najwyższą temperaturę spory osiągnęły w połowie pierwszej dekady XX w. Poza kwestiami finansowymi, problemem stał się język używany w jednostkach wojskowych (do tej pory nawet w dywizjach węgierskich – Honved – obowiązywał język niemiecki). Kryzys zażegnano w październiku 1907 przedłużając działanie poprzedniej umowy, nie rozwiązało to jednak problemu spadku poparcia dla podstaw istnienia CK Monarchii.Kwestie narodowościowe
Wzmagało to żądania większego wpływu na losy państwa ze strony pozostałych narodów zachodniej części imperium: Czechów zamieszkujących Czechy i Morawy, Polaków stanowiących wraz z Ukraińcami większość w Galicji, Słoweńców zamieszkujących Karniolę, Karyntię i Południową Styrię oraz Chorwatów stanowiących większość na półwyspie Istria i w Ilirii.
| Niemcy | 24% |
| Węgrzy | 20% |
| Czesi | 13% |
| Polacy | 10% |
| Rusini | 8% |
| Rumuni | 6% |
| Chorwaci | 5% |
| Słowacy | 4% |
| Serbowie | 4% |
| Słoweńcy | 3% |
| Włosi | 3% |
Podobnego zwiększenia praw domagały się narody znajdujące się pod rządami parlamentu w Budapeszcie. Rumuni stanowiący większość mieszkańców Transylwanii i Banatu, Słowacy uważani przez sporą część Węgrów za swych zeslawizowanych współbraci, Serbowie i Chorwaci w Dalmacji, Chorwacji i Wojwodinie. Napięcia wewnętrzne zwiększały także dążenia Serbów i Rumunów do połączenia się z nowopowstałymi Serbią i Rumunią.
Parlament węgierski generalnie starał się unikać kompromisów z mniejszościami narodowymi. Ograniczoną autonomię udało się wywalczyć jedynie Królestwu Chorwacji w 1868.
Tak część Cesarska, jak i Królewska różniły się zasadniczo pod względem poglądów na politykę narodowościową, a co za tym idzie – także na politykę zagraniczną. Węgrzy niechętnie patrzyli na plany włączenia do swojej części państwa terytoriów, które mogłyby jeszcze bardziej zaburzyć stosunki narodowościowe na ich niekorzyść. Dotyczyło to zwłaszcza sporu z Turcją o tereny dzisiejszej Bośni, Serbii i Rumunii. Kompromis udało się osiągnąć dopiero po podpisaniu w październiku 1879 sojuszu niemiecko-austriackiego. Wprawdzie groził on Węgrom w przypadku wojny przyłączeniem dalszych terenów na wschodzie, jednak był postrzegany przede wszystkim jako sojusz obronny przeciwko Rosji, uważanej za największe zagrożenie.
Po traktacie berlińskim w 1878 roku Austro-Węgry rozpoczęły okupację Bośni i Hercegowiny, którą oficjalnie anektowano w 1908. Na skutek protestów węgierskich nowe terytorium nie zostało formalnie włączone pod jurysdykcję żadnej z części Monarchii habsburskiej. Zarząd nad nim sprawowało bezpośrednio ministerstwo finansów. Ta dziwna sytuacja rozbudziła w Chorwatach nadzieję na połączenie Bośni z ich ziemiami i włączenie nowopowstałego królestwa Słowian Południowych jako trzeciej części składowej Austro-Węgier.
Na podobne ustępstwa ze strony Wiednia liczyli także Czesi i Polacy.
Przyczyna
Planów monarchii trialistycznej nie udało się zrealizować. 28 czerwca 1914 austriacki następca tronu arcyksiążę Franciszek Ferdynand został zamordowany podczas wizyty w Sarajewie. Zamachu dokonała nacjonalistyczna organizacja Serbów bośniackich Czarna ręka (patrz: Gawriło Princip i Proces w Sarajewie).Cesarstwo, które straciło wcześniej większość swych posiadłości w Północnych Włoszech, stanęło w obliczu groźby utraty części terytoriów zamieszkałych przez Słowian Południowych na rzecz Serbii. Cesarz Franciszek Józef, wspierany przez swych Niemieckich sojuszników, postanowił uderzyć na Serbię nim ta zdoła doprowadzić do rewolucji i powstania. Zabójstwo Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda potraktowano jako wygodny pretekst. Rząd w Belgradzie otrzymał bardzo daleko posunięte ultimatum, które oskarżało Serbię o dawanie schronienia organizacjom terrorystycznym. W ultimatum cesarstwo domagało się, oprócz ukarania winnych morderstwa arcyksięcia, zamknięcia antycesarskich organizacji i publikacji, wyeliminowania antycesarskich książek i nauczycieli ze szkół, czystek podejrzanych oficerów i urzędników państwowych, i udziału reprezentantów Austrii w oficjalnym dochodzeniu. Gdy serbski parlament po długiej debacie odmówił przystania na żądania Austro-Węgier, oba państwa znalazły się w stanie wojny.
Wydarzenia na linii Wiedeń-Belgrad stały się iskrą zapalną I wojny światowej. Rosja postanowiła wystąpić w obronie interesów Słowian i zarządziła generalną mobilizację swej armii. Jej odwołania zażądały Niemcy, a gdy ich żądania nie zostały spełnione, także i to państwo włączyło się do wojny. Wkrótce po stronie Rosji opowiedziały się, związane z nią sojuszem, Francja i Wielka Brytania.
Działania na frontach
Armia austro-węgierska początkowo odpierała ataki Rosji (na wschodnie Węgry i Galicję) i Włoch (w Alpach w rejonie Gorizii). Wkrótce jednak wojskom rosyjskim udało się przełamać linię frontu i wedrzeć w głąb Galicji. W ciężkich zimowych walkach w Karpatach Wschodnich i w rejonie Przemyśla obie strony poniosły olbrzymie straty. Dość szybko jednak Austro-Węgry przeszły do kontrataku. Po sukcesach niemieckich w Kongresówce (bitwa pod Gorlicami), Austrii udało się odebrać Galicję Wschodnią (w maju 1915), a następnie po bitwie pod Caporetto powstrzymać natarcie Włoch.
W końcu, przy znaczącej pomocy Niemiec, CK Armii udało się zająć praktycznie całą Rumunię, spore połacie Rosji i większą część Serbii, jednak ani pokonanie tej ostatniej, ani doprowadzenie do pokoju z Włochami nie powiodło się.
Zwycięstwa te nie zmieniły zasadniczo sytuacji militarnej Austro-Węgier, które musiały prowadzić wojnę na trzech frontach. Na froncie włoskim obie strony straszliwie się wykrwawiały, co wpływało na pogorszenie nastrojów społeczeństwa i spadek morale. W kwietniu 1915 prawie 500 tys. Czechów masowo poddało się armii rosyjskiej. Z czasem dowodzenie nad armią Cesarsko-Królewskiej Monarchii przejmowali w coraz większym stopniu Niemcy. Dodatkowo w ostatnich latach wojny coraz bardziej obniżało się morale i poziom zaopatrzenia wojsk, a także ludności cywilnej za linią frontu.
Rozpad
Wysiłek wojenny spowodował znaczne osłabienie autorytetu Monarchii i, w konsekwencji, gwałtowny wzrost nacjonalizmów i ruchów niepodległościowych. Także rozmaite ruchy lewicowe – od socjalistów po komunistów i anarchistów – rozpoczęły coraz aktywniejszą agitację antywojenną. Od października do grudnia 1918 praktycznie na całym terytorium państwa zapanował chaos. W poszczególnych częściach składowych zaczęły powstawać rozmaite rządy tymczasowe i rady robotnicze. Austro-Węgry, mimo relatywnie dobrej pozycji na froncie, rozpadły się od środka. 3 listopada 1918 Sztab Imperialny podpisał z Aliantami zawieszenie broni.Od początku października posłowie reprezentujący poszczególne narody Monarchii deklarowali chęć odłączenia się od metropolii. Parlament galicyjski wydał takie oświadczenie 7 października. 16 października 1918 Karol I wydał edykt o utworzeniu luźnej federacji poszczególnych części składowych CK monarchii, jednak było już za późno na gruntowne reformy. 28 października 1918 w Pradze proklamowano istnienie niepodległej Czechosłowacji. 31 października niepodległość proklamowały Węgry, a 11 listopada – Polska. Transylwania przyłączyła się do Rumunii, a swe państwo narodowe proklamowali też Ukraińcy. Kilka komitatów pod przywództwem Słowian południowych postanowiło wraz z Serbią stworzyć Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, późniejszą Jugosławię.
14 października rząd zgodził się na warunkową kapitulację na warunkach proponowanych przez prezydenta USA Wilsona, a 3 listopada przerwano działania wojenne. W wyniku wojny zginęło około 1 290 000 obywateli Austro-Węgier, a państwo stanęło na skraju rozpadu. 11 listopada Karol I abdykował. Tak Węgry jak i Austria stały się republika, a rodzinę Habsburgów wygnano. Zamęt komunistyczny, interwencja rumuńska (1919) oraz wzrost poparcia dla monarchistów doprowadziły w marcu 1920 roku do ponownego uznania kraju za monarchię, jednak tron pozostał nieobsadzony.
Ostatni cesarz Austro-Węgier, Karol I spróbował przejąć władzę w Budapeszcie, jednak jego plany nie powiodły się i został on wygnany w październiku na Maderę, gdzie wkrótce zmarł.