Żuławy Wiślane (313.54) są jednostką fizjograficzną wchodzącą w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie (313.5) i podporowincji Pobrzeża Południowobałtyckie (313).Obejmują rozległą równinę deltową Wisły przypominającą w ogólnym zarysie kształt odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Leniwkę i Nogat, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną. Wysokość, tak wyznaczonej figury, osiąga około 50 km, a podstawa – około 40 km. Obszar Żuław jako jednostki fizjograficznej zbliżony jest do obszaru wydzielanej w geobotanicznym podziale Polski krainy Żuławy Wisły.
Etymologia nazwy
W literaturze podejmującej problematykę Żuław Wiślanych istnieją rozbieżności co do źródłosłowu nazwy tej krainy geograficznej. Często geneza słowa Żuławy wiązana jest bądź to z pruską przeszłością tego obszaru i słowem „solov” — wyspa, bądź też z polskim rzeczownikiem „żuł”, czyli namuł, osad rzeczny. Inne źródła podają natomiast, iż nazwa pochodzi z języka pierwotnych Prusów i tylko została spolszczona (po litewsku: sała — wyspa, żelu — zielenieje, żozolé — trawa).¹Historia osadnictwa
Początki osadnictwa na Żuławach sięgają okresu od około 2500 do 1700 lat p.n.e. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z kilku miejscowości, jak np.: Niedźwiedziówka, Lubieszewo, Ostaszewo, Kaczynos, Kończewice, Krasnołęka, Lasowice Wielkie czy Lichnowy. Prawdopodobnie odnalezione osady miały jedynie charakter okresowy, a ich powstanie mogło mieć związek z głównymi zajęciami ówczesnej ludności, tj. rybołówstwem oraz poławianiem i obróbką bursztynu.Następne epoki nie przynoszą zmian w zasięgu i natężeniu osadnictwa.
Na wiek IX n.e. datowana jest osada (legendarne Truso, zamieszkiwane niegdyś przez Estów-Prusów), której pozostałości zostały odkryte w Janowie Pomorskim, niedaleko Elbląga. Kraj Estów, leżący wówczas na krawędzi tworzącej się delty, było ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym, utrzymującym rozległe kontakty gospodarcze ze Skandynawią, słowiańskimi plemionami zachodniopomorskimi czy północnoniemieckimi.
Do XII wieku obszar Żuław charakteryzował się bardzo niewielkim zaludnieniem, co wynikało ze stałego niebezpieczeństwa powodzi. Osadnictwo w tym okresie koncentrowało się na krawędziach wysoczyzn morenowych wokół delty, w okolicach Gdańska, Miłobądzu, Gorzędzieju , Lichnowach i Węgrach (ludność słowiańska) oraz wokół jeziora Drużno i na Wysoczyźnie Elbląskiej (Prusowie).
W XIII wieku rozpoczęła się intensywna, słowiańsko-pruska kolonizacja, pozostałością której są istniejące po dzień dzisiejszy osady i systemy odwadniające oraz liczne nazwy miejscowości. Do końca XIII wieku osadnictwo słowiańskie sięgnęło na północy i wschodzie po linię: Płonia Wielka (obecnie teren Rafinerii Gdańskiej), Cedry Wielkie, Ostaszewo, Lubieszewo, Świerki, Malbork. Po drugiej stronie powyższej granicy, która miała wiele odchyleń, istniało szereg osad zamieszkałych przez ludność pruską.
W średniowieczu oraz późniejszym okresie Żuławy (niem. nazwa Werder) były terenem intensywnej kolonizacji holenderskiej (mieszkali tu olędrzy wyznania mennonickiego) a następnie niemieckiej. Najszybciej w 1536 roku w Lichnowach.
Po II rozbiorze Polski w 1793 roku całe ich terytorium włączono do Prus, rozdzielając między nowe powiaty "Gdańsk-Niziny" i "Gdańsk-Wyżyny".
W latach 1920—1939 stały się częścią Wolnego Miasta Gdańska. Po II wojnie światowej powróciły do Polski, opuszczone po zalaniu polderów i ucieczce dotychczasowych mieszkańców. Tereny te zasiedlili przesiedleńcy z Wołynia, Wileńszczyzny oraz osadnicy z Kaszub i Kociewia.
Regionalizacja fizycznogeograficzna
Żuławy, jako jedyna kraina geograficzna Polski, ma bardzo wyraźnie granice naturalne. Są one wytyczone przez ostro zarysowane krawędzie wysoczyzn morenowych silnie kontrastujące z płaską krainą deltową. Na zachodzie i południowym zachodzie granicę stanowi wysoko wzniesiona krawędź wschodnich peryferii Pojezierza Kaszubskiego (314.51), a także Pojezierza Starogardzkiego (314.52), na południu i południowym wschodzie Dolina Kwidzyńska (314.81) i krawędź Pojezierza Iławskiego (314.9), a na wschodzie Równina Warmińska (313.56) oraz wyraźnie zarysowana krawędź Wysoczyzny Elbląskiej (313.55). Tu u południowych stoków Wysoczyzny Elbląskiej zaznacza się nieduże odchylenie od powierzchni wspomnianego trójkąta, gdyż w okolicach Pasłęka delta Wisły wciska się niewielką zatoką pomiędzy obszary wysoczyzn morenowych. Na północy, a więc od strony Zatoki Gdańskiej, granica Żuław Wiślanych jest również ostro zarysowana. Tworzy ją wyraźny pas zwydmionych piasków morskich — Mierzeja Wiślana (313.53).Żuławy Wiślane podzielone są na trzy mniejsze terytoria
- Żuławy Gdańskie (niem. das Danziger Werder) — położone na lewym brzegu Wisły, obejmują zachodnią część równiny deltowej położoną między krawędzią Pojezierza Kaszubskiego a Wisłą.
- Żuławy Malborskie (niem. das Marienburger Werder) — obejmują tereny położone w widłach Wisły i Nogatu (zwane Żuławami Wielkimi, niem. das Große Werder) i te wsie na wschód od Nogatu, które leżą poniżej linii osad: Kukułka, Gronowo, Oleśno i Ząbrowo. Te ostatnie noszą nazwę Żuław Małych (das kleine Marienburger Werder)
- Żuławy Elbląskie (niem. das Elbinger Werder) — obejmują tereny leżące na wschód od Nogatu i powyżej Żuław Małych.
Rzeźba terenu
Obszar Żuław Wiślanych stanowi tylko teoretycznie płaską równinę, wznoszącą się niewiele ponad poziom morza i nieznacznie podniesioną w górę rzeki. Niedostrzegalne w terenie dla ludzkiego oka różnice w wysokości, wychwytuje dopiero mapa topograficzna. Pozwala ona stwierdzić istnienie wielu różnej wielkości nabrzmień, a także powierzchni położonych poniżej poziomu morza, tworzących obszary depresyjne. Powierzchnia Żuław u nasady delty, przy rozgałęzieniu Leniwki i Nogatu w tak zwanej Mątowskiej Głowie, znajduje się nieco powyżej 10 m n.p.m. stąd powierzchnia stopniowo się obniża w kierunku północnym i północno-wschodnim, aby mniej więcej na linii Święty Wojciech, Kiezmark, Nowy Dwór Gdański, Jegłownik i Rozgart osiągnąć 0 m i przejść w kilka obniżeń leżących poniżej poziomu morza.Obszary depresyjne stanowią ok. 28% ogólnej powierzchni delty. Największy obszar depresyjny rozpościera się wokół Jeziora Druzno, głównie po jego zachodniej i północno – zachodniej stronie. Zajmuje on powierzchnię 181 km² (22 km długości i 13 km szerokości). Na jego obszarze w Raczkach Elbląskich znajduje się najniżej położony punkt depresyjny Żuław (1,8 m p.p.m.). Drugi co do wielkości obszar depresyjny, obejmujący 152 km² , rozprzestrzenia się szeroko w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego.
Powierzchnie wznoszące się od 0 do 5 m n.p.m. rozprzestrzenione są najbardziej (zajmują 47%), natomiast na powierzchnie powyżej 5 m n.p.m. przypada 25%, przy czym najwyżej położone punkty osiągają zaledwie 11,4 m n.p.m. (w miejscowości Jegłownik) i 14,6 m n.p.m. w Grabinach-Zameczku.
Wody powierzchniowe
Wody powierzchniowe na Żuławach Wiślanych zatraciły, w większości przypadków, swoje naturalne cechy w wyniku długotrwałej ingerencji człowieka. Cechuje je minimalny spadek, a poziom ich zbliżony jest do poziomu morza. Wszystkie cieki stałe są tu właściwie kanałami, których poziom jest regulowany sztucznie. Głównym ciekiem wodnym w obrębie Żuław jest Wisła, która wraz z Nogatem dzieli je na trzy części: Żuławy Gdańskie, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie, a każda z tych części ma osobny układ hydrograficzny. Żuławy Gdańskie leżą w całości w dorzeczu Martwej Wisły, Żuławy Wielkie w dorzeczu Szkarpawy i kilku mniejszych cieków, Żuławy Elbląskie zaś w dorzeczu Nogatu i rzeki Elbląg.Szkarpawa (27 km długości, całkowita powierzchnia zlewni wynosi 780 km²) poprzez swoje dopływy (Święta (Tuga), Kanał Panieński, Linawa)) odwadnia cały obszar Żuław Wielkich. Górną część tegoż obszaru odwadnia grawitacyjnie rzeka Święta nosząca w dolnym odcinku nazwę Tuga (powierzchnia zlewni 274 km²) ze swoimi dopływami: Świerkowską Strugą, Dębińską Strugą, Małą Świętą, Kanałem Lisewskim i Zielonką. Prawobrzeżnym dopływem Szkarpawy poza tym, jest Kanał Panieński zwany Panieńską Łachą. Długość głównego cieku wynosi 32 km, a powierzchnia zlewni 220 km² . Kanał Panieński wśród kilku większych dopływów przyjmuje między innymi Izbową Łachę, oraz poprzez Kanał Drzewny — Starą Tugę I i Starą Tugę II.