Średniowiecze – epoka w historii i kulturze
europejskiej, obejmująca okres między
starożytnością[niektórzy historycy uważają okres wieków ciemnych za osobną epokę] a
czasami nowożytnymi.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej (
Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki łacińskiego określenia
medius aevus (średni wiek), lub
media aetas (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych
chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym, a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetlanej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.
Granice czasowe
Za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia cesarstwa zachodniorzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni
cesarz zachodniorzymski,
Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez
Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie
Hypatii z Aleksandrii (415), koronacja
Karola Wielkiego (800), ucieczka
Mahometa z Mekki (622),
bunt Nika w Konstantynopolu (532), śmierć cesarza
Teodozjusza I Wielkiego i podział Imperium rzymskiego na dwie części w (395), czy chrzest
Chlodwiga (496). Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną – wieki ciemne. Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez
Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek
Cesarstwa Bizantyjskiego (1453), koniec
wojny stuletniej (1453), przyjęcie przez władcę
Wielkiego Księstwa Moskiewskiego,
Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" (1478), dotarcie
Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492), lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (1493), a wreszcie wystąpienie
Marcina Lutra (1517).
Kultura
– zachowane atrybuty średniowiecznego układu miejskiego: obwarowania miejskie, fosa, kościół farny
– przykład budowli
romańskiej
Średniowiecze stworzyło uniwersalną kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury
Rzymian, kultur barbarzyńskich (
Germanów,
Celtów,
Słowian i innych), silnych wpływów
chrześcijańskich,
kultury arabskiej oraz elementów oryginalnych.
Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V – X wiek), było dawniej nazywane wiekami ciemnymi, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz przeświadczenie, że był to okres całkowitego upadku kultury.
Periodyzacje wewnątrz epoki są różne, często wyróżnia się:
- wczesne średniowiecze (od końca V wieku – do końca X wieku),
- "brzask średniowiecza" (wiek XI i XII),
- dojrzałe średniowiecze (aż do XIV wieku, ze szczytowym okresem rozwoju w XIII wieku),
- schyłek średniowiecza ("jesień średniowiecza") (od XIV wieku).
W średniowieczu powstała duchowa jedność świata zachodniego i wykrystalizował się obraz jego kultury (
uniwersalizm). Z elementów przyswojonych i swoiście przetworzonych z dziedzictwa grecko-rzymskiego, zespolonych z tradycją chrześcijańską powstała nowa jakość.
Jednym z istotnych wydarzeń było powstanie
Państwa Kościelnego w wyniku przekazania przez
Pepina Krótkiego papiestwu ziem odebranych w 755 roku
Longobardom.
W związku z upadkiem rzymskich instytucji państwowych Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturową, ekonomiczną i polityczną, mającą decydujący wpływ na kształtowanie umysłowości i kultury średniowiecza. Jedność kultury średniowiecznej w znacznym stopniu zależała od wspólnego języka –
łaciny. Łacina panowała niepodzielnie jako język szkoły, nauki, religii, dyplomacji i prawa. Była wspólna dla wszystkich wykształconych środowisk zachodniego świata. Szkolnictwo, początkowo w pełni organizowane przez Kościół, z ujednoliconą strukturą oraz programem i metodami nauczania, przyczyniało się do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego.
Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach. Dworskie
capellae (kancelarie) np.
Karola Wielkiego, przyciągały światłe umysły i stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej.
W kulturze średniowiecznej wytworzyły się także wzorce parenetyczne, silnie związane z chrześcijańską wizją świata: ideał świętego (ascety), rycerza bez skazy oraz sprawiedliwego władcy.
Uniwersytety
W większych miastach, na podobieństwo rzemieślniczych cechów, powstawały związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym. Szkoły te nazywano początkowo
studium generale, a potem
universitas.
Uniwersytety posiadały autonomię – były prawnie niezależne od władz miejskich, miały także wyłączne prawo nauczania i nadawania stopni naukowych w całym świecie chrześcijańskim.
W średniowieczu powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich. W XII i XIII wieku powstały uniwersytety:
- Uniwersytet Boloński (ok. 1088)
- Uniwersytet Oksfordzki (ok. 1096)
- Uniwersytet Paryski (1158)
- Uniwersytet w Cambridge (1209, jako organizacja: 1226)
- Studium generale w Palencii (1212 lub 1214)
- Uniwersytet w Salamance (1218)
- Uniwersytet Padewski (1222)
- Uniwersytet w Montpellier (1289)
W XIV wieku powstały uniwersytety:
- Uniwersytet w Rzymie (1307)
- Uniwersytet we Florencji (1321)
- Uniwersytet w Pizie (1343)
- Uniwersytet w Pradze (Uniwersytet Karola) (1348)
- Uniwersytet w Krakowie (Akademia Krakowska)(1364)
Książka w średniowieczu
,
Francja – przykład budowli
gotyckiej. Katedry są symbolem średniowiecza
Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych
skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie dworskie nie mogły się bez ksiąg obejść, stąd też je tam kopiowano.
Książki pisane były na
pergaminie lub
papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato
zdobione, pojawiały się w nich miniatury,
inicjały, bordiury, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (ksylograf). Za sprawą
Johanna Gutenberga nadeszła era książki
drukowanej.
Rzadkość umiejętności czytania oraz sposób powielenia książek, ręczny i bogate zdobienia, sprawiał że książki miały dużą wartość materialną, czasem wycenianą na kilka wsi.
Literatura
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy.
Obok oficjalnego nurtu literatury istniała także poezja "rozrywkowo-prześmiewcza", wymienić należy
Powieść o Róży czy cykl "Powieść o Lisie".
Filozofia średniowieczna
Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej.
Pierwsze wieki średniowiecza nie wydały wielu twórczych filozofów, choć zdarzały się wyjątki (
Alkuin,
Jan Szkot Eriugena).
Wiek XI przyniósł rozwój
dialektyki (tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli
rozumu i
logiki w życiu chrześcijańskim. Spory te doprowadziły do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII – w wieku XII przede wszystkim
platonizmu i
augustynizmu, w wieku XIII
scholastyki. Wiek XII to także okres
sporu o uniwersalia.
Wiek XIII przyniósł załagodzenie sporów filozoficznych, był natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest
Summa teologiczna świętego Tomasza z Akwinu.
Wiek XIV to okres
nominalizmu – od tego czasu scholastyka upadała, dzieląc się na
via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i
via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca
humanizmowi i
reformacji.
Augustynizm
Twórcą
augustynizmu był św.
Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem
manicheizmu, następnie
sceptycyzmu i
neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem
Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to
Wyznania (napisane ok. 400 r. n.e.). Augustynizm był popularny przede wszystkim we wczesnym okresie filozofii średniowiecznej.
Podstawowe założenia augustynizmu:
- W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
- Człowiek jest istotą rozumną.
- Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
- Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
Scholastyka
Scholastyka powstała w XII w., a okres jej rozkwitu to wiek XIII. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Najwybitniejszymi filozofami scholastycznymi byli
Albert Wielki i
święty Tomasz z Akwinu.
Podstawowe założenia
- Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
- Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa Arystotelesa.
- Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Tomizm
Najważniejszym prądem filozofii scholastycznej był
tomizm. Jego twórcą był św.
Tomasz z Akwinu (1225-1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w
Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były:
Summa filozoficzna i
Summa teologiczna. Zajmował się zagadnieniem stosunku wiary, którą zajmuje się
teologia, do wiedzy, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów ("dróg") na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia tomizmu:
- Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
- Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Społeczeństwo
Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na stany, czyli
warstwy, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:
W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo
feudalne oparte na
poddaństwie i hierarchii społecznej.
Gospodarka w średniowieczu
Gospodarka w średniowieczu rozwijała się bardzo powoli. Z powodu licznych zmian ustrojowych nie była ona zbyt prężna i opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli. Okres od IV do XIII wieku był uważany za okres pośredni między fascynacją
starożytnością a
odrodzeniem. W średniowieczu ludzie nie inspirowali się osiągnięciami z czasów starożytności, lecz wykazali się własnymi osiągnięciami takimi jak
system lenny,
feudalizm czy zainicjowanie cechów i gildii.
Średniowieczna gospodarka rozwijała się w swoim tempie, dopasowanym do potrzeb i życia ludzi żyjących głównie w
folwarkach, później budujących
miasta. Pomimo, że średniowiecze przez setki lat uznawane było za ponure i ciemne, procesy te ukształtowały późniejszą gospodarkę europejską.
Europa była uboga w surowce takie jak
złoto czy
srebro, które były środkiem płatniczym, dlatego długo obowiązywał
handel wymienny. Miała ona na dodatek nieefektywny system komunikacyjny między słabo zaludnionymi miastami czy rozpierzchniętymi po całej Europie
grodami i folwarkami. Do transportu najchętniej używano rzek, co pozwalało rozwijać się miastom
portowym, ale to i tak nie poprawiało sytuacji gospodarczej
chłopów, którzy byli najliczniejszym i najuboższym ze stanów. Byli oni raczej bezbronni i łatwo ulegali najeźdźcom. Dlatego też w IX wieku wykształcił się
system feudalny. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał bronić swoich pracowników przed najeźdźcami, a ci w zamian za obronę musieli na niego pracować. Polegało to na tym, że płacili oni podatki za swoje ziemie (renta feudalna). Były cztery rodzaje takich opłat:
- danina, czyli płatność w naturze,
- pańszczyzna, najmniej efektywny sposób płacenia gdyż była to praca odrobkowa na ziemiach pana,
- dziesięcina, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na Kościół,
- czynsz.
Taki stan rzeczy przyczynił się do powstania dwu i
trójpolówki, które pozwalały na pełne wykorzystanie ziem rolnych.
System feudalny pociągnął za sobą sieć zależności między panami feudalnymi, drobną szlachtą, a chłopstwem. Dlatego też wykształcił się
system lenny. Społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo podzieliło się na
wasali i
seniorów. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom w akcie komendacji. I tak właśnie tworzyła się drabina zależności (feudalna). W Europie działały dwa systemy zależności lennych (feudalnych). Pierwszym była zasada, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, co powodowało decentralizację władzy, a drugim, iż „wasal mego wasala jest moim wasalem”, co w efekcie dawało wzmocnienie władzy centralnej, gdyż ziemie były nadawane przez króla.
W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi takich jak pług czy
kosa. Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane
manufakturami produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było
rzemiosło, a co za tym szło rozwijał się
handel gdyż powstał wewnętrzny rynek zbytu. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Odradzały się zamarłe miasta rzymskie, ale i powstawały nowe. Wyrastały one najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych jak i wodnych (
Wenecja) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli. Na ziemiach polskich było to możliwe dzięki nadawaniu
immunitetów, procesowi zapoczątkowanemu podczas rozbicia dzielnicowego w XII-XIV wieku. Miasta i wsie były lokowane na
prawie niemieckim, a co za tym szło przysługiwały im różne prawa. Dla miast najważniejszy był
przymus drożny, czyli nakaz poruszania się określonymi szlakami handlowymi oraz
prawo składu, czyli nakaz wykładania towaru na sprzedaż w mieście przez kupców.
Na wsi ważnym prawem była tak zwana
wolnizna, czyli czasowe zwolnienie z uiszczania opłat na rzecz feudałów, co pozwalało się szybciej rozwijać chłopom i całym folwarkom. W miastach powstawały
cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Początkowo miały one pozytywny wpływ na rozwój miast, gdyż przyspieszały i polepszały jakość produkcji. Potem, gdy zapotrzebowanie wzrosło, cechy ograniczały produkcję, pojawili się wtedy partacze, czyli niezrzeszeni, zamieszkiwali oni najczęściej jurydyki, czyli obrzeża miast, gdzie nie sięgała
jurysdykcja miejska. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i cały system lenny. Ale nowo powstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.
Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie
pieniądza. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na
rolnictwo, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą prymarną pozycję w gospodarce.
Pojęcia związane ze średniowieczem
Eá Meya
Middle Ages
中世紀
Età de mezz
العصور الوسطى
Eidade Média
အလယ်ခေတ်
Middeleewn
Medioevo
Mouoyen Âge
وشکارلہ ویلہ
Strzedńe Storocza
Srednji vijek
Orta asyrlar
Keskaig
Middelêeuwn
Panahon han Kabutngaan
中世紀