Czytaj więcej"/> Drukuj
Śląsk - kraina historyczna na terenie Polski i Republiki Czeskiej w dorzeczu górnej i środkowej Odry oraz początkowego biegu Wisły. Nazwa krainy (czes. Slezsko, niem. Schlesien, łac. Silesia) wywodzi się od słowiańskiego plemienia Ślężan mającego swe siedziby wokół góry Ślęży (ich głównego sanktuarium) oraz rzeki Ślęzy zasilającej Odrę na terenie Wrocławia (przeczytaj także: konkurencyjną hipotezę).

Geografia

Geograficznie Śląsk obejmuje Kotliny Ostrawską i Oświęcimską, Wyżynę Górnośląską, znaczną część Pogórza Śląskiego i zachodnie Beskidy, większą część Przedgórza Sudeckiego i Nizinę Śląską wraz ze Wzgórzami Trzebnickimi. Na zachodzie tradycyjną granicą Śląska jest rzeka Kwisa, stąd do Śląska nie zalicza się terenów położonych między nią a Nysą Łużycką. Na wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka Biała (granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską), choć od 1173 inkorporowane do księstwa opolsko-raciborskiego były tereny ziem: oświęcimskiej, zatorskiej i siewierskiej. Poza historycznymi granicami Śląska znajduje się także Ziemia Kłodzka oraz Zagłębie Dąbrowskie.
Większa część Śląska znajduje się po polskiej stronie w obrębie województw: śląskiego (wraz z zachodnią częścią historycznych ziem małopolskich), opolskiego, dolnośląskiego (wraz ze wschodnimi Łużycami i Ziemią Kłodzką) oraz częściowo lubuskiego. W granicach Czech znajduje się tzw. Śląsk Opawski oraz Zaolzie - zachodnia część dawnego Księstwa Cieszyńskiego. Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich wojen śląskich w XVIII wieku (granica południowa) oraz wojen XX wieku, zwłaszcza II wojny światowej i polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk Cieszyński (granica południowo-wschodnia).
Sieć wodna kształtuje się wokół dominującej Odry i jej dopływów: Nysy Kłodzkiej, Bobru, Kaczawy, Baryczy i innych. Praktycznie cały Śląsk znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego, jedynie niewielkie cieki zasilają Morze Północne poprzez Łabę oraz Morze Czarne poprzez Wag. Brakuje naturalnych jezior. Jedynie w dolinie Baryczy w okolicach Milicza znajduje się zagłębie stawów. Zagrożenie powodziowe spowodowało powstanie szeregu zbiorników retencyjnych, największe znajdują się na Nysie Kłodzkiej w Otmuchowie (Jezioro Otmuchowskie) i Głębinowie (Jezioro Nyskie), Wiśle w Goczałkowicach (Jezioro Goczałkowickie), oraz na Małej Panwi w Turawie.
Śląsk, regularnie nawiedzany jest przez wielkie powodzie Odry i jej sudeckich dopływów. Największe z ostatnio zarejestrowanych zalewów miały miejsce w latach 1897, 1903, 1938 i 1997.
Najważniejsze miasta począwszy od źródeł Odry: Ostrawa, Opawa, Racibórz, Katowice, Bytom, Gliwice, Kędzierzyn-Koźle, Opole, Wałbrzych, Wrocław, Legnica, Jelenia Góra, Głogów, Zielona Góra.

Podział

Najważniejszy podział to rozróżnienie na: Podział ten dokonał się jeszcze w średniowieczu, wzdłuż tzw. Przesieki Śląskiej (vide: Historia poniżej) i podtrzymany został z niewielkimi korektami w wyniku feudalnego rozbicia dzielnicowego, choć jego korzenie tkwią głębiej i był on jedynie odbiciem różnicowania się obu części tej dzielnicy ze względu na warunki naturalne i wcześniejsze osadnictwo plemienne.
Gdy Śląsk Dolny skupiał się wokół Wrocławia, Śląsk Górny - czyli leżący w górę Odry - nigdy nie posiadał jednego silnego ośrodka, ale zawsze kilka, najpierw były to Opole i Racibórz, a od XVIII wieku głównie miasta zagłębia przemysłowo-górniczego na Wyżynie Górnośląskiej.
W historii Śląsk Górny silniej różnicował się i dzielił, z czasem zaczęto w jego obrębie wyodrębniać z powodów:
Niektórzy śląskoznawcy wyodrębniają czasem także krainę znaną jako Śląsk Lubuski. Pojęciem martwym jest w tej chwili Śląsk środkowy.

Historia

W czasach prehistorycznych Śląsk znalazł się w obrębie ekspansji celtyckiej. Prawdopodobnie zasiedlał go celtycko-germański Związek Lugiów. Potem na jego tereny napływały z północy kolejne plemiona wschodniogermańskie. Przed rozpoczęciem wędrówki ludów był siedzibą Wandalów-Silingów. Przez teren Śląska wiodły obie alternatywne trasy szlaku bursztynowego. Jedna przekraczała łańcuchy górskie na południu przez Bramę Morawską, druga biegła prawdopodobnie poprzez przełęcze sudeckie i potem na północ w kierunku Wrocławia i dalej Kalisza (Calisia).
W wieku VI i VII ne. znalazł się w zasięgu wielkiej ekspansji słowiańskiej. Późniejsze źródła historyczne (tzw. Geograf Bawarski, Dagome Iudex, Dokument praski) wymieniają z nazwy następujące plemiona śląskie: na zachodzie Dziadoszanie wraz z Bobrzanami nad rzeką Bóbr, dalej Ślężanie wokół Ślęży, Trzebowianie na północ od nich, Opolanie na wschód, Golęszycy w dorzeczu górnej Odry.
Plemiona śląskie znalazły się w IX wieku w obrębie Wielkiej Morawy, a po jej upadku pozostały w orbicie zasudeckich wpływów czeskich. Wraz z ekspansją państwa Polan Śląsk stał się terenem rywalizacji Piastów i Przemyślidów. Około 990 przeszedł we władanie Mieszka I a potem jego syna Bolesława I Chrobrego, jednak potem powracał do Czech przy każdym osłabieniu władzy w Polsce.
Utworzone w czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku biskupstwo wrocławskie objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska. W 1137 pokój kłodzki między Bolesławem Krzywoustym a czeskim Sobiesławem I zostawiał przy Polsce cały Śląsk z wyjątkiem Ziemi Opawskiej i Karniowskiej oraz Kłodzkiej, co zwiastowało utrwalony w przyszłych stuleciach podział polityczno-narodowościowy. Rok później w wyniku testamentu Krzywoustego Śląsk stał się dziedziną najstarszego syna księcia, Władysława zwanego Wygnańcem. W 1172 w wyniku interwencji cesarskiej przywrócony został synom wygnanego przez młodszych braci seniora, Bolesławowi oraz Mieszkowi, którzy wkrótce podzielili księstwo między siebie. Od tego momentu datuje się podział Śląska na część dolną - dziedzinę Bolesława I Wysokiego oraz górną - przydzieloną Mieszkowi Plątonogiemu. Podziału dokonano wzdłuż tzw. Przesieki Śląskiej - nie zasiedlonego do późnego średniowiecza i trudnego do przebycia pasa gęstych lasów między oboma dzielnicami.
Książęta śląscy popierali rozwój miast i przemysłu, zwłaszcza górnictwa metali. W wieku XIII i XIV Śląsk był silnie kolonizowany przez osadników niemieckich (głównie z Frankonii i Turyngii), ale także walońskich i holenderskich oraz Żydów. Miasta stawały się w przeważającej części niemieckojęzyczne. Jednak to właśnie na Śląsku zapisano najstarsze zachowane na piśmie polskie zdanie, co ciekawe, wypowiedziane przez Czecha: Day ut ia pobrusa a ti pozivai (Pozwól, żebym popracował, a Ty odpocznij). Znajduje się ono w tzw. Księdze Henrykowskiej.
W czasach rozbicia dzielnicowego, mimo postępującego rozdrobnienia, Śląsk stał się najbardziej rozczłonkowaną dzielnicą Korony Królestwa Polskiego - Piastowie śląscy wielokrotnie sięgali po prymat w Królestwie. Ambicje dynastii Henryków (Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny) pokrzyżował niszczący najazd mongolski 1241 i przegrana bitwa pod Legnicą. Próbę odbudowy śląskiej hegemonii w królestwie podjął jeszcze Henryk IV Probus.
Potem wobec wzmocnienia Królestwa Czech poszczególne księstwa popadły w zależność lenną, a wraz z wymieraniem poszczególnych lokalnych linii Piastów śląskich wcielane były do Korony św. Wacława. W 1348 Kazimierz III Wielki zrzekł się wszelkich praw do Śląska na rzecz Czech, jednak potem wielokrotnie podejmował jeszcze działania na rzecz jego odzyskania. W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki, wdowy po Bolku II, księciu świdnicko-jaworskim, ostatnie niezależne księstwo śląskie zostało zhołdowane przez czeskich Luksemburgów. Ostatni Piast śląski (także ostatni przedstawiciel całej dynastii) Jerzy IV Wilhelm (niem. Georg IV Wilhelm), książę legnicko-brzeski, zmarł w 1675 w Brzegu.
W XV wieku, w wyniku wykupu i inkorporacji, kilka małych księstw górnośląskich zostało włączonych do Korony: siewierskie (1443), oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494).
W XV wieku dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów husytów, którzy zdobyli większość zamków i miast. Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w 1526 wraz z całym Królestwem Czech Śląsk stał się własnością dynastii Habsburgów. Był jedną z najcenniejszych i najbardziej rozwiniętych ziem monarchii, jednak okres habsburski cechował stopniowy spadek jego znaczenia wobec zamierania tradycyjnych szlaków handlowych.
Od początków XVI wieku datują się dzieje reformacji na Śląsku, która odniosła spory sukces wypierając wydawałoby się mocno zakorzeniony katolicyzm. Doprowadziło to do pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji. Szczególnie silnie Śląsk ucierpiał w czasie wojny trzydziestoletniej, łupiony zarówno przez wojska cesarskie jak i protestanckie i szwedzkie. Utracił 1/3 ludności, zniszczonych zostało 36 miast, blisko 1100 wsi, 113 zamków i warowni.
W 1741 w wyniku 3 wojen śląskich większa część Śląska wraz z Ziemią Kłodzką stała się własnością Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, tracąc jednocześnie własną autonomię. W granicach monarchii habsburskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu - Śląsk Austriacki.
Żelazne rządy Hohenzollernów nie sprzyjały początkowo rozwojowi dzielnicy. Jednak na początku XIX wieku Dolny Śląsk stał się ośrodkiem antynapoleońskiego ruchu pruskich patriotów. Dopiero po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego prowincji. Pierwsza linia kolejowa powstała w 1842 roku między Wrocławiem i Oławą. Na Górnym Śląsku silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo. Po wyburzeniu fortyfikacji postępował gwałtowny rozwój miast - Wrocławia, Opola oraz miast górnośląskich związanych z przemysłem górniczym - Katowic, Gliwic, Królewskiej Huty (obecnie Chorzów) i innych. Ze Śląska pochodziło kilkoro noblistów. Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną prowincją dzielącą się na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską. W rejencji opolskiej dominowała ludność polskojęzyczna. Mimo postępującej germanizacji prawobrzeżna część Śląska pozostawała aż do końca XIX wieku w dużej mierze polskojęzyczna. Po pierwszej wojnie światowej na Górnym Śląsku doszło do trzech powstań śląskich, w wyniku których, oraz przeprowadzonego plebiscytu, spora jego część została przyłączona do odrodzonej Polski. Ukonstytuowało się województwo śląskie ze swoim Sejmem, będącym wyrazem autonomii dzielnicy. Pohabsburskie Księstwo Cieszyńskie, nie bez reperkusji militarnych, zostało podzielone między Polskę oraz Czechosłowację. W 1939 roku cały Śląsk znalazł się znowu pod władzą niemiecką (utworzono dwie prowincje: Oberschlesien z rejencją katowicką i opolską, oraz Niederschlesien z wrocławską i legnicką).
Po zakończeniu drugiej wojny światowej w ramach rekompensat za utracone tereny wschodnie prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z częścią Łużyc aż po Nysę) przekazany został Polsce na mocy decyzji Wielkiej Trójki. Pozostałe przy Niemczech fragmenty załużyckie Prowincji Śląskiej włączono do Brandenburgii i Saksonii. Pozostająca jeszcze ludność niemiecka, a gdzieniegdzie czeska, została przymusowo wysiedlona, a na jej miejsce sprowadzono przesiedleńców zza nowej granicy na wschodzie, głównie z Wołynia, wschodniej Galicji i Wileńszczyzny oraz mieszkańców Polski środkowej. Jedynie na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie pozostała część autochtonów. W 1947 roku w ramach Akcji Wisła przesiedlono na Dolny Śląsk także część przymusowo wysiedlonych Ukraińców i Łemków.

Kalendarium historii Śląska

Heraldyka

Symbolem Śląska jest orzeł. Na ziemiach Dolnego Śląska używano w herbie czarnego orła w złotym polu z białą przepaską na skrzydłach (czasami dodatkowo z białym krzyżem pośrodku), natomiast ziemie Śląska Górnego przyjmowały na ogół orła złotego w błękitnym polu, na późniejszych wyobrażeniach tarcza przegrodzona jest w połowie ostrzem kosy, poniżej którego znajdują się górnicze kilof i młot. W polskiej tradycji zazwyczaj orzeł śląski nie jest ukoronowany (za wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego), w czeskiej (vide: wielkie godło Republiki Czeskiej) i niemieckiej na ogół przeciwnie.
Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych. Dolny Śląsk używa koloru złotego i czarnego, Śląsk Górny złotego i niebieskiego. W czasach pruskich jednolita prowincja śląska używała flagi z białym, poziomym pasem u góry i żółtozłotym u dołu. W tradycji przyjęło się, że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości. (więcej w Internecie)

Bibliografia

Materiał wydrukowany z portalu zgapa.pl dnia 2020-07-11 00:45:23