Śląsk -
kraina historyczna na terenie
Polski i
Republiki Czeskiej w dorzeczu górnej i środkowej
Odry oraz początkowego biegu
Wisły. Nazwa krainy (
czes. Slezsko,
niem. Schlesien, łac.
Silesia) wywodzi się od słowiańskiego plemienia
Ślężan mającego swe siedziby wokół góry
Ślęży (ich głównego sanktuarium) oraz rzeki
Ślęzy zasilającej Odrę na terenie
Wrocławia (przeczytaj także:
konkurencyjną hipotezę).
Geografia
Geograficznie Śląsk obejmuje Kotliny Ostrawską i Oświęcimską, Wyżynę Górnośląską, znaczną część
Pogórza Śląskiego i zachodnie
Beskidy, większą część
Przedgórza Sudeckiego i
Nizinę Śląską wraz ze Wzgórzami Trzebnickimi. Na zachodzie tradycyjną granicą Śląska jest rzeka
Kwisa, stąd do Śląska nie zalicza się terenów położonych między nią a
Nysą Łużycką. Na wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka
Biała (granica między dawnymi
diecezjami wrocławską i krakowską), choć od 1173
inkorporowane do księstwa opolsko-raciborskiego były tereny ziem: oświęcimskiej, zatorskiej i siewierskiej. Poza historycznymi granicami Śląska znajduje się także
Ziemia Kłodzka oraz
Zagłębie Dąbrowskie.
Większa część Śląska znajduje się po polskiej stronie w obrębie województw:
śląskiego (wraz z zachodnią częścią historycznych ziem małopolskich),
opolskiego,
dolnośląskiego (wraz ze wschodnimi
Łużycami i Ziemią Kłodzką) oraz częściowo
lubuskiego. W granicach Czech znajduje się tzw.
Śląsk Opawski oraz
Zaolzie - zachodnia część dawnego
Księstwa Cieszyńskiego. Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich
wojen śląskich w
XVIII wieku (granica południowa) oraz wojen XX wieku, zwłaszcza
II wojny światowej i
polsko-czeskiego konfliktu o
Śląsk Cieszyński (granica południowo-wschodnia).
Sieć wodna kształtuje się wokół dominującej Odry i jej dopływów:
Nysy Kłodzkiej,
Bobru,
Kaczawy,
Baryczy i innych. Praktycznie cały Śląsk znajduje się w zlewisku
Morza Bałtyckiego, jedynie niewielkie cieki zasilają
Morze Północne poprzez
Łabę oraz
Morze Czarne poprzez
Wag. Brakuje naturalnych jezior. Jedynie w dolinie Baryczy w okolicach
Milicza znajduje się
zagłębie stawów. Zagrożenie
powodziowe spowodowało powstanie szeregu
zbiorników retencyjnych, największe znajdują się na Nysie Kłodzkiej w
Otmuchowie (Jezioro Otmuchowskie) i Głębinowie (Jezioro Nyskie),
Wiśle w Goczałkowicach (
Jezioro Goczałkowickie), oraz na
Małej Panwi w
Turawie.
Śląsk, regularnie nawiedzany jest przez wielkie powodzie Odry i jej
sudeckich dopływów. Największe z ostatnio zarejestrowanych zalewów miały miejsce w latach 1897, 1903, 1938 i 1997.
Najważniejsze miasta począwszy od źródeł Odry:
Ostrawa,
Opawa,
Racibórz,
Katowice,
Bytom,
Gliwice,
Kędzierzyn-Koźle,
Opole,
Wałbrzych,
Wrocław,
Legnica,
Jelenia Góra,
Głogów,
Zielona Góra.
Podział
Najważniejszy podział to rozróżnienie na:
Podział ten dokonał się jeszcze w
średniowieczu, wzdłuż tzw.
Przesieki Śląskiej (
vide:
Historia poniżej) i podtrzymany został z niewielkimi korektami w wyniku feudalnego rozbicia dzielnicowego, choć jego korzenie tkwią głębiej i był on jedynie odbiciem różnicowania się obu części tej dzielnicy ze względu na warunki naturalne i wcześniejsze osadnictwo plemienne.
Gdy Śląsk Dolny skupiał się wokół Wrocławia, Śląsk Górny - czyli leżący w górę Odry - nigdy nie posiadał jednego silnego ośrodka, ale zawsze kilka, najpierw były to
Opole i
Racibórz, a od
XVIII wieku głównie miasta zagłębia przemysłowo-górniczego na Wyżynie Górnośląskiej.
W historii Śląsk Górny silniej różnicował się i dzielił, z czasem zaczęto w jego obrębie wyodrębniać z powodów:
- gospodarczych
- geograficznych, politycznych:
- kulturowych, historycznych (Ziemie Górnego Śląska)
Niektórzy śląskoznawcy wyodrębniają czasem także krainę znaną jako Śląsk Lubuski. Pojęciem martwym jest w tej chwili
Śląsk środkowy.
Historia
W czasach prehistorycznych Śląsk znalazł się w obrębie ekspansji
celtyckiej. Prawdopodobnie zasiedlał go celtycko-germański Związek Lugiów. Potem na jego tereny napływały z północy kolejne plemiona
wschodniogermańskie. Przed rozpoczęciem wędrówki ludów był siedzibą
Wandalów-
Silingów. Przez teren Śląska wiodły obie alternatywne trasy szlaku bursztynowego. Jedna przekraczała łańcuchy górskie na południu przez
Bramę Morawską, druga biegła prawdopodobnie poprzez przełęcze sudeckie i potem na północ w kierunku Wrocławia i dalej
Kalisza (
Calisia).
W wieku VI i VII ne. znalazł się w zasięgu wielkiej ekspansji
słowiańskiej. Późniejsze źródła historyczne (tzw.
Geograf Bawarski,
Dagome Iudex,
Dokument praski) wymieniają z nazwy następujące plemiona śląskie: na zachodzie
Dziadoszanie wraz z
Bobrzanami nad rzeką
Bóbr, dalej
Ślężanie wokół
Ślęży,
Trzebowianie na północ od nich,
Opolanie na wschód,
Golęszycy w dorzeczu górnej Odry.
Plemiona śląskie znalazły się w IX wieku w obrębie
Wielkiej Morawy, a po jej upadku pozostały w orbicie zasudeckich wpływów czeskich. Wraz z ekspansją państwa
Polan Śląsk stał się terenem rywalizacji
Piastów i
Przemyślidów. Około 990 przeszedł we władanie
Mieszka I a potem jego syna
Bolesława I Chrobrego, jednak potem powracał do Czech przy każdym osłabieniu władzy w Polsce.
Utworzone w czasie
zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku biskupstwo wrocławskie objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska. W 1137 pokój kłodzki między
Bolesławem Krzywoustym a czeskim Sobiesławem I zostawiał przy Polsce cały Śląsk z wyjątkiem
Ziemi Opawskiej i Karniowskiej oraz
Kłodzkiej, co zwiastowało utrwalony w przyszłych stuleciach podział polityczno-narodowościowy. Rok później w wyniku
testamentu Krzywoustego Śląsk stał się dziedziną najstarszego syna księcia,
Władysława zwanego Wygnańcem. W 1172 w wyniku interwencji cesarskiej przywrócony został synom wygnanego przez młodszych braci seniora, Bolesławowi oraz Mieszkowi, którzy wkrótce podzielili księstwo między siebie. Od tego momentu datuje się podział Śląska na część dolną - dziedzinę
Bolesława I Wysokiego oraz górną - przydzieloną
Mieszkowi Plątonogiemu. Podziału dokonano wzdłuż tzw. Przesieki Śląskiej - nie zasiedlonego do późnego średniowiecza i trudnego do przebycia pasa gęstych lasów między oboma dzielnicami.
Książęta śląscy popierali rozwój miast i przemysłu, zwłaszcza górnictwa metali. W wieku XIII i XIV Śląsk był silnie kolonizowany przez osadników niemieckich (głównie z
Frankonii i
Turyngii), ale także
walońskich i
holenderskich oraz
Żydów. Miasta stawały się w przeważającej części niemieckojęzyczne. Jednak to właśnie na Śląsku zapisano najstarsze zachowane na piśmie
polskie zdanie, co ciekawe, wypowiedziane przez Czecha:
Day ut ia pobrusa a ti pozivai (Pozwól, żebym popracował, a Ty odpocznij). Znajduje się ono w tzw.
Księdze Henrykowskiej.
W czasach
rozbicia dzielnicowego, mimo postępującego rozdrobnienia, Śląsk stał się najbardziej rozczłonkowaną dzielnicą Korony Królestwa Polskiego - Piastowie śląscy wielokrotnie sięgali po prymat w Królestwie. Ambicje dynastii Henryków (
Henryk I Brodaty,
Henryk II Pobożny) pokrzyżował niszczący najazd
mongolski 1241 i przegrana
bitwa pod Legnicą. Próbę odbudowy śląskiej hegemonii w królestwie podjął jeszcze
Henryk IV Probus.
Potem wobec wzmocnienia Królestwa Czech poszczególne księstwa popadły w zależność lenną, a wraz z wymieraniem poszczególnych lokalnych linii Piastów śląskich wcielane były do Korony św. Wacława. W 1348
Kazimierz III Wielki zrzekł się wszelkich praw do Śląska na rzecz Czech, jednak potem wielokrotnie podejmował jeszcze działania na rzecz jego odzyskania. W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki, wdowy po
Bolku II, księciu świdnicko-jaworskim, ostatnie niezależne księstwo śląskie zostało zhołdowane przez czeskich Luksemburgów. Ostatni Piast śląski (także ostatni przedstawiciel całej dynastii)
Jerzy IV Wilhelm (niem. Georg IV Wilhelm), książę legnicko-brzeski, zmarł w 1675 w
Brzegu.
W XV wieku, w wyniku wykupu i inkorporacji, kilka małych księstw górnośląskich zostało włączonych do
Korony: siewierskie (1443), oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494).
W XV wieku dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów
husytów, którzy zdobyli większość zamków i miast. Po śmierci
Ludwika Jagiellończyka w 1526 wraz z całym Królestwem Czech Śląsk stał się własnością dynastii
Habsburgów. Był jedną z najcenniejszych i najbardziej rozwiniętych ziem monarchii, jednak okres habsburski cechował stopniowy spadek jego znaczenia wobec zamierania tradycyjnych szlaków handlowych.
Od początków XVI wieku datują się dzieje reformacji na Śląsku, która odniosła spory sukces wypierając wydawałoby się mocno zakorzeniony katolicyzm. Doprowadziło to do pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji. Szczególnie silnie Śląsk ucierpiał w czasie
wojny trzydziestoletniej, łupiony zarówno przez wojska cesarskie jak i protestanckie i szwedzkie. Utracił 1/3 ludności, zniszczonych zostało 36 miast, blisko 1100 wsi, 113 zamków i warowni.
W 1741 w wyniku 3
wojen śląskich większa część Śląska wraz z Ziemią Kłodzką stała się własnością
Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, tracąc jednocześnie własną autonomię. W granicach monarchii habsburskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu -
Śląsk Austriacki.
Żelazne rządy
Hohenzollernów nie sprzyjały początkowo rozwojowi dzielnicy. Jednak na początku XIX wieku Dolny Śląsk stał się ośrodkiem antynapoleońskiego ruchu pruskich patriotów. Dopiero po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego prowincji. Pierwsza linia kolejowa powstała w 1842 roku między Wrocławiem i
Oławą. Na
Górnym Śląsku silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo. Po wyburzeniu fortyfikacji postępował gwałtowny rozwój miast - Wrocławia, Opola oraz miast górnośląskich związanych z przemysłem górniczym - Katowic, Gliwic, Królewskiej Huty (obecnie
Chorzów) i innych. Ze Śląska pochodziło kilkoro noblistów.
Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną prowincją dzielącą się na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską. W rejencji opolskiej dominowała ludność polskojęzyczna.
Mimo postępującej germanizacji prawobrzeżna część Śląska pozostawała aż do końca XIX wieku w dużej mierze polskojęzyczna. Po pierwszej wojnie światowej na Górnym Śląsku doszło do trzech
powstań śląskich, w wyniku których, oraz przeprowadzonego plebiscytu, spora jego część została przyłączona do odrodzonej Polski. Ukonstytuowało się
województwo śląskie ze swoim Sejmem, będącym wyrazem
autonomii dzielnicy. Pohabsburskie
Księstwo Cieszyńskie, nie bez reperkusji militarnych,
zostało podzielone między Polskę oraz
Czechosłowację. W 1939 roku cały Śląsk znalazł się znowu pod władzą niemiecką (utworzono dwie prowincje:
Oberschlesien z rejencją katowicką i opolską, oraz
Niederschlesien z wrocławską i legnicką).
Po zakończeniu drugiej wojny światowej w ramach rekompensat za utracone tereny wschodnie prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z częścią
Łużyc aż po
Nysę) przekazany został Polsce na mocy decyzji
Wielkiej Trójki. Pozostałe przy Niemczech fragmenty załużyckie Prowincji Śląskiej włączono do Brandenburgii i Saksonii. Pozostająca jeszcze ludność niemiecka, a gdzieniegdzie czeska, została przymusowo wysiedlona, a na jej miejsce sprowadzono przesiedleńców zza nowej granicy na wschodzie, głównie z
Wołynia, wschodniej
Galicji i Wileńszczyzny oraz mieszkańców Polski środkowej. Jedynie na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie pozostała część autochtonów. W 1947 roku w ramach
Akcji Wisła przesiedlono na Dolny Śląsk także część przymusowo wysiedlonych Ukraińców i
Łemków.
Heraldyka
Symbolem Śląska jest orzeł. Na ziemiach Dolnego Śląska używano w herbie czarnego orła w złotym polu z białą przepaską na skrzydłach (czasami dodatkowo z białym krzyżem pośrodku), natomiast ziemie Śląska Górnego przyjmowały na ogół orła złotego w błękitnym polu, na późniejszych wyobrażeniach tarcza przegrodzona jest w połowie ostrzem kosy, poniżej którego znajdują się górnicze kilof i młot. W polskiej tradycji zazwyczaj orzeł śląski nie jest ukoronowany (za wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego), w czeskiej (vide:
wielkie godło Republiki Czeskiej) i niemieckiej na ogół przeciwnie.
Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych. Dolny Śląsk używa koloru złotego i czarnego, Śląsk Górny złotego i niebieskiego. W czasach pruskich jednolita prowincja śląska używała flagi z białym, poziomym pasem u góry i żółtozłotym u dołu. W tradycji przyjęło się, że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości. (
więcej w Internecie)
Bibliografia
- Zygmunt Boras, Książęta Piastowscy Śląska, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1978.
- Zygmunt Boras, Związki Śląska i Pomorza Zachodniego z Polską w XVI wieku, Poznań 1981
- Marian Biskup (red.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, Instytut Zachdni, Poznań 1987
- Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak (red.), Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Instytut Zachodni, Poznań 1987